Intervistën e realizuar në vitin 1985 me ilirologun Aleksandar Stipçeviq (i cili ndërroi jetë ditë më parë në Zagreb)ka zhvilluar gazetari i njohur Qani Mehmeti. Kjo intervistë ka shkaktuar pakënaqësi dhe reagime të shumta në Jugosllavinë e atëhershme.

Bisedoi: Qani Mehmedi

Me dr. Aleksandër Stipçeviqin, profesor i Universitetit të Zagrebit, ilirolog i shquar, kulturolog e bibliotekist, bisedojmë për ilirët, për çështjen e politizimit të etnogjenezës së shqiptarëve, për historinë e librit, për arbneshët e Zarës, për operën e Vivaldit për Skënderbeune  për shumë çështje të tjera. Kjo bisedë me dijetarin e madh u zhvillua në kohën kur shqiptarët në ish Jugosllavi ishin vënë në shënjestër të shovinizmit serb me gjithë çfarë kishin: me historinë, me kulturën, me të sotmen dhe me të ardhmen e tyre,pra u zhvillua në vitin 1985.

Sa u përket pjesëve të bisedës që mbeten në shiritin e magnetofonit, ato u zhdukën pas aferës së krijuar rreth kësaj bisede. Më e rëndësishmja që nuk mund të publikohej atëherë është mendimi i dijetarit të madh: Më herët ose më vonë do të dokumentohet se malazezët kanë po aq substrat ilir, në mos kanë më shumë, se shqiptarët.

Nëse për çdo bisedë në gazetë kërkohet farë shkaku, atëherë për bisedën me ilirologun e njohur dr. Aleksandër Stipçeviqin patëm disa sish: shumë decenie është prezent tek lexuesit shqiptarë, pikërisht me veprat e tij për ilirët, kurse  shumë kohë është marrë edhe me historinë e librit.

Mirëpo, të shëtisim pak nëpër biografinë e tij: U lind në Arbnesh të Zarës, studjoi arkeologjinë, punoi një kohë si arkeolog në Institutin e Shkencave historike në Zarë, kalo që të jetojë e punojë në Zagreb, siç shprehet ai, për shkak se në këtë qendër ekzistojnë kushte të mira për tu marrë me shkencë, posaçërisht me ilirët. Punoi një kohë në Bibliotekën Kombëtare Kroate kurse në vitin 1954 kaloi në Akademinë Jugosllave të Shkencave – drejtor i librarisë së kësaj akademie. Para dy vjetësh iu besua që të redaktojë Leksikonin biografik kroat dhe tash gjendet ne atë vend pune. Pra, rreth 26 vjet të punës së vet ia kushtoi bibliotekarisë dhe gjatë asaj kohe është marrë me shumë çështje të saj: me bibliografi, me historinë e librit dhe të librarive, me katalogizim e të tjera pa harruar kurrë obligimin e tij kryesor: studimin e problematikës ilire.

Në Universitetin e Zagrebit ka filluar të japë mësim që në vitin 1951, dhe atë studentëve të shkallës së tretë dhe këtë punë e vazhon për tërë jetën.

Mirëpo, fahu i tij i mirëfilltë është ilirologjia: Ka hartuar të ashtuquajturën “Bibliografi ilire”, libri i katër i së cilës tash së shpejti doli nga shtypi, më 1963 botoi librin për artin e ilirëve, më 1967 në Milano të Italisë botoi librin “Gli Iliri” (“Ilirët”) më 1974 librin-sintezë “Ilirët – historia, jeta, kultura”, e më pas botimi I librit për kultet ilire. Përveç këtyre librave nga kjo fushë ka botuar edhe një varg studimesh në revista eminente shkencore. Librat e tij, përveç në shqip e italisht, janë botuar edhe në anglisht.

– Profesor, a pajtoheni që të bisedojmë për gjithçka nga pak? 

 Aleksandër Stipçeviq: Po, bisedojmë për gjithçka që u intereson…

– Për fillim a na thoni se çka ju ka motivuar që të derdhni aq shumë energji për ndriçimin e problematikës ilire? 

 Aleksandër Stipçeviq: Me ilirët kam vendosur të merrem që kur isha student i arkeologjisë. Të parët e mi kanë ardhur nga rrethi i Shkodrës para 250 vjetësh dhe nuk e di pse aq shumë më qe ngulitur interesimi për të ditur prejardhjen time. Duke studiuar në atë vijë, ja, disi kam arritur, të shprehem, kështu, gjer tek mbretëresha Teuta. Shpesh, në shaka, them se unë jam pasardhës i drejtpërdrejtë i mbretëreshës Teuta. Pavarësisht prej kësaj shakaje, mua ilirët vazhdimisht më kanë preokupuar, në radhë të parë për shkak se kam menduar e mendoj se nuk mund të studiohet e kaluara e Ballkanit, madje as e tanishmja, pa njohjen e elementit ilir. Gjithçka që ka ndodhur në Ballkan prej kohës së mesme e këndej në njëfarë mënyre është ndërtuar mbi atë shtresë që ne e quajmë –ilire. Pra, çdo tregim për Ballkanin fillon me ilirët. Këtu e ka bazën ajo ideja ime për të shkruar një libër në të cilën do të sintetizoheshin të gjitha njohuritë për ilirët. Këtë ide, siç dihet, edhe e kam realizuar, pavarësisht se në atë kohë ishte shumë rrezik të bëhej një punë e tillë. Shkruarja e librit – sintezë për një problematikë aq të gjerë dhe aq të komplikuar siç është problematike ilire, të detyronte të merresh me shumëçka me të cilën nuk do të isha marrë kurrë po të mos e shkruaja librin “Ilirët – historia, jeta, kultura”.

-Kaluan më se 11 vjet që kur ky libër e pa dritën e botimit. Po ta shkruanit sot apo po ta ribotonit me çka do ta plotësonit? 

 Aleksandër Stipçeviq: Këtë pyetje ma bëni tamam kur duhet. Para disa ditësh bisedova në “Shkolska Knjiga” dhe tash përgatisim botimin e dytë të librit – sintezë për ilirët. Këtë pyetje tash po ia shtroj edhe unë vetes. Njohuritë për ilirët janë zgjeruar, disa probleme janë sqaruar, studimi në disa çështje është thelluar, bibliografia për ta është shtuar shumë. Mbi rezultatet e reja shkencore nuk mund të kalohet, mirëpo mendoj se për këto 11 vjet dija jonë për ilirët esencialisht asgjë nuk ka ndryshuar. Prandaj në botimin e dytë, mbase do të shtoj nja 30-40 faqe te reja, disa fotografi, diçka do të përmirësoja, por për të ndryshuar s’do të ndryshoj esencialisht asgjë nga ajo që kam thënë për ilirët.

– Sot relativisht edhe një numër i madh i shkencëtarëve evropianë e botërore merret me çështje të ilirologjisë. Cili është kontributi i tyre në këtë shkencë në raport me kontributin që jep shkenca albanologjike? 

 Aleksandër Stipçeviq:  Deri në fund të luftës së dytë botërore e ashtuquajtura ilirologji shqiptare, të thuash, s’ka ekzistuar fare. Ç’është e vërteta është botuar ndonjë artikull me karakter popullarizues, pra pa nivelin e duhur shkencor. Mirëpo, në kohën më të re çështja është krejtësisht ndryshe: albanologjia ka dhënë dhe jep kontribute të tilla mbi të cilat sot nuk mund të kalojë asnjë ilirolog që do të merret seriozisht me këtë sferë të dijes. Madje sot nuk mund t’i studiojmë ilirët pa njohur atë që kanë dhënë ekspertët shqiptarë. Pra nëse para 30 vjetësh kanë mundur disa ekspertë në Evropë të merren me probleme ilirologjike pa njohur albanologjinë – kjo sot është e pamundur. Në kohën kur ka jetuar ky popull i lashtë e dini fare mirë se nuk kanë ekzistuar kufijtë e sotëm politikë, prandaj gjithçka që bën albanologjia për ndriçimin e ilirëve ka rëndësi të madhe për të gjithë të tjerët e posaçërisht për popujt e Ballkanit. Unë mendoj se ekspertët të cilët dëshirojnë të jenë të mirëfilltë në ilirologji sot u është e domosdoshme që ta mësojnë edhe gjuhën shqipe.

-Ndonëse nuk është edhe që nuk dihet, por na intereson mendimi i juaj: cilat çështje i konsideroni më të rëndësishme të cilat shtrohen për zgjidhje para shkencës ilirologjike? 

 Aleksandër Stipçeviq:  Ilirët nuk i takojnë vetëm të kaluarës, ata jetojnë edhe sot e gjithë ditën në ne. Në Ballkan elementi ilir ende është i gjallë. Të studiosh sot historinë e popujve të Ballkanit e mos ta njohësh substratin kulturor ilir kjo është e pamundur. Pikërisht për këtë ilirët sot janë temë aktuale jo vetëm ballkanike, por edhe evropiane. Studimi i elementit ilir në kulturat e sotme të Ballkanit ka një rëndësi tejet të madhe. Pa njohjen e tij nuk mund të njihet jeta dhe kultura e sotme ballkanike. Prandaj, një ndër problemet që imponohet si qensor në ilirologji është pikërisht ai i raporteve të kulturës ilire me kulturën shqiptare dhe me atë të popujve të sllavëve të jugut. Ai kontinuitet, ajo lidhje kulturore në mes të kulturave parahistorike të kulturës ilire në kohën romake dhe të kulturave të stome në Ballkan – ky është një ndër problemet qenësore dhe më të komplikuara që shtrohet sot para ilirologjisë. Shqiptarët në studimin e kontinuitetit iliro-shqiptar kanë dhënë një varg përgjigjesh në pyetje të shumta, kanë arritur shumë larg, kurse te ne një kohë të gjatë kjo çështje disi është lënë me një anë, mirëpo megjithëkëtë, këtë kohën e fundit ka zënë të flitet e të shkruhet më shumë për dëshmitë (elementet) ilire në kulturat e popujve sllavë të jugut. Kjo ka, aktualisht, edhe një rëndësi të madhe, madje edhe politike, sepse pasi politizohet ky problem atëherë duhet ditur se si të politizohet. Të gjithë popujt që jetojnë sot në Ballkan kanë elemente ilire, mirëpo këto elemente ata duhet t’i bashkojnë e jo ti përçajnë.

– A mund të shkojmë më tutje në këtë çështje? Jemi dëshmitarë se këto 3-4 vitet e fundit në një pjesë të gazetarisë e të publicistikës, madje kemi dëgjuar edhe disa deklarata nga shkencëtarë të cilat çuditërisht e politizojnë çështjen e etnogjenezës së shqiptarëve. Cilat mendoni se janë shkaqet, pasojat dhe çka dëshirohet të arrihet me këtë? 

Aleksandër Stipçeviq: Pa nevojë. Vërtetë çështja ilire dhe ajo e etnogjenezës së shqiptarëve në këtë kohën e fundit pa pikë nevoje po politizohet. Kemi dëshmi të mjaftueshme se ilirët nuk janë zhdukur me ardhjen e romakëve e as më vonë. Siç dihet Shën Jeronimi, të cilit s’kemi kurrfarë arsye mos t’i besojmë, thotë se Ilirët që në shekullin e pestë kanë folur gjuhën e tyre. Në udhëpërshkrimin e Shën Hilarionit ai flet për gjuhën e ilirëve në rrethin e Epidaurumit, pra në Cavtatin e sotëm. Pra, të besosh se ilirët u zhdukën nga faqja e dheut me ardhjen e sllavëve kjo është vërtet e pakuptimtë. Sllavë nuk kishte aq shumë, madje as popujt të tjerë të cilët erdhën në mesjetën e hershme në Ballkan. Këta kalorës ishin tejet të interesuar që të mbajnë disa komunikime me disa qytete në duart e tyre, madje vetëm ato ku ishte pasuria. Çka ndodhte jashtë kësaj rruge atyre nuk u interesonte shumë. Popullin e lanë rehat atje ku jetonte dhe për këtë kishin interes sepse ai popull ilir kishte zhvilluar një prodhimtari të mallrave dhe prej kësaj ata kanë mundur të kenë vetëm dobi.

Ata kishin ardhur në viset të cilat nuk i njihnin shumë dhe ishin detyruar të përvetësonin edhe mënyrën e banimit dhe shumëçka tjetër prej këtij populli të lashtë. Prandaj ai elementi ilir mbeti aty. Për këtë nuk ka kurrfarë dileme dhe ne sot jemi në gjendje që t’i identifikojmë ato elemente. Mirëpo të kalojmë atje ku u nisëm: politizimi që bëhet në kohë të fundit sikur dëshiron të mohojë atë marrëdhënie të ilirëve dhe në njëfarë mënyrë edhe të shqiptarëve me popujt e tjerë në Ballkan. Në njëfarë mënyre sikur harrohet apo të themi më mirë dëshirohet të harrohet se ilirët mbeten jo vetëm në trojet ku sot jetojnë shqiptarët, por në tërë Ballkanin perëndimor. Pra ata që e mohojnë orgjinën ilire të shqiptarëve e bëjnë këtë jo për hir të shkencës, jo pse kanë farë argumentesh shkencore, por prej motiveve të tjera të cilat vërtet janë larg, shumë larg të vërtetës shkencore. Askush në Jugosllavi e në botë që merret seriozisht me problemin e ilirëve nuk e mohon origjininën e drejtpërdrejt të shqiptarëve prej tyre. Albanologjia në mënyrë të sigurt dhe me argumente të mirëfillta e me dëshmi materiale ka vërtetuar lidhjen e kulturës së lashtë ilire dhe të shqiptarëve mesjetarë. Arkeologët kanë zbuluar një numër lokalitetesh të shekullit VII, VIII, IX që qartë plotësojnë pikërisht atë dije e cila nuk mund të plotësohet nga burimet e shkruara historike. Pra sot nuk është kontestuese se ekziston  jo vetëm kontinuiteti kulturor, por edhe ai etnik në mes të ilirëve dhe të shqiptarëve.

Ç’është e vërteta, edhe tek shqiptarët ashtu si tek të gjithë popujt e tjerë janë bërë transformime të shumta të cilat kanë ndikuar në ndryshimin e etnitetit etnik të tyre. Popuj të pastër nuk ka askund në botë, të pastër nuk janë as shqiptarët. Mirëpo nuk është e dyshimtë se më së shumti shqiptarët i kanë ruajtur elementet ilire në etnikonin e tyre. Në viset e tjera në Ballkanin perëndimor mbisundon elementi i ardhur, pra elementi sllav. Tek shqiptarët mbisundon elementi ilir dhe kjo më nuk mund të kontestohet. Çdo përpjekje për t’u keqpërdorur etnogjeneza e shqiptarëve prej ilirëve nuk bie në shkencë, por është një manipulim me shkencën. Unë nuk kam dëgjuar asnjë ekspert i cili e ka mohuar origjinën e shqiptarëve nga ilirët. Tjetër është çështja se çka shkruajnë do farë gazetarësh të cilat nuk marrin erë nga ky problem. Në fund të fundit ata mund të flasin e të shkruajnë çka të duan sepse nuk kanë kurrfarë përgjegjësie shkencore. Megjithëkëtë, mendoi se ka teprime nga të dy anët. Pavarësisht nga kjo, nëse dëshirohet që sot problemi ilir të poliziohet, (gjithçka mund të politizohet, pra edhe ky problem) atëherë duhet ditur se si. Pikërisht referatin të cilin unë e kam shkruar për Kongresin Ndërkombëtar Ilirologjik të mbajtur para dy muajve në Tiranë i kam kushtuar prezencës së elementeve ilire në tërë Ballkanin. Ky është ai substrat etnik i cili siç thash më parë është prezent tek të gjithë këta popuj. Ai nuk mund të jetë kurrsesi element përçarës, por element bashkues. Nëse, pra, dëshirojmë që ta politizojmë problemin e ilirëve, le të politizohet ashtu që ai element të jetë faktor i bashkimit të popujve të sotëm të Ballkanit perëndimor.

Unë kam marrë detyrën që të shkruaj në veçanti edhe për prezencën e elementeve ilire tek kroatët. Për disa muaj një studim i tillë do të jetë i gatshëm dhe do të inkuadrohet në një përmbledhje të madhe punimesh kushtuar kulturës kroate. Sot mund të identifikohet prezenca e dëshmive ilire në shumë elementeve të kulturës materiale dhe shpirtërore dhe të kroatëve. Sa shkohet nga jugu dhe nga jugperëndimi, këto dëshmi janë më të shpeshta, e më të shpeshta. Elementet ilire në këtë pjesë të Ballkanit janë më shumë prezentë, tejet më shumë prezentë se sa që kemi menduar përpara. Pra sipas kësaj, shumë vise mund të thonë se edhe në origjinën tonë kemi diçka ilire.

-Po kush po i pengon që edhe popujt e tjerë në  Ballkan që kanë substrat ilir që këtë edhe tathonë  ?!..

Aleksandër Stipçeviq:  Tjetër është çështja pse s’e thonë. Unë të tregoj se si është e vërteta. Një ditë ne do t’i hulumtojmë të gjitha dëshmitë ilire në tërë territorin e Ballkanit perëndimor dhe do të themi: këtu dominon elementi sllav, dhe për shkak të rrethanave të caktuara ky apo ai popull është sllavizuar, kurse atje sllavë nuk ka pasur aq shumë sa të kenë mundur të imponojnë gjuhën dhe kulturën e tyre, prandaj gjuha dhe kultura e vendësve ka mbetur dominuese. Ajo gjuhë me ndryshime të ndryshme është prezentë në gjuhën e sotme shqipe. Ky është ai tregimi i thjeshtë për prezencën e elementeve ilire në Ballkaninperëndimor. Mu për këtë them se teprohet nga të dy anët. Problemi nuk mund të përkufizohet vetëm në raportin ilirët- shqiptarët, por ai shtrohet edhe tek të gjithë popujt e tjerë që sot jetojnë në Ballkanin perëndimor.

-Ndoshta gabimisht ju kuptoj, por më duket se dëshironi të thoni që ka përpjekje prej shqiptarëve që të mbajnë njëfarë monopoli ndaj ilirëve. Nëse është kështu, vërtet nuk e kuptoj shkakun. Çka mund t’u pengojë shqiptarëve që edhe të tjerët të pranojnë apo të mos pranojnë se kanë substrat ilir? 

Aleksandër Stipçeviq:  Nuk duhet t’i pengojë kjo askujt, ama askujt nuk duhet t’i pengojë. Nëse dikujt i pengon, i pengon për shkaqe të tjera e jo për shkaqe shkencore. Ne kemi në Kroaci emra ilirë deri në shekullin e XII dhe kjo del fare mirë prej dokumenteve të atij shekulli…

-Në çka e tepron kjo ana e dytë dhe për çka? Këtë nuk e thatë…

 Aleksandër Stipçeviq:  Pikërisht në atë se ka insistime këmbëngulëse se vetëm shqiptarët janë pasardhës të ilirëve.

-Ka thënë dikush se kjo këmbëngulësi mund të çojë kah nacionalizmi…

 Aleksandër Stipçeviq: Po, kjo është e keqja, ky politizim i pafat. Bie fjala nëse tek malazezët paraqitet dikush që të thotë se ata janë pasardhës të ilirëve, apo kanë elemente të mjaftueshme ilire sa të mund të konsiderohet se edhe ata, që, kanë gjak ilir në vete, menjëherë pavarësisht a mund të dëshmohet apo jo kjo shkenctarisht, kjo merr pasoja politike. Të merremi vesh: një popull mund të ketë ardhur prej këtu ose prej atje, bie fjala edhe shqiptarët po të kishin ardhur prej Afrikës Veriore kishin pasur të drejtë përsëri të jetojnë, aty ku jetojnë. Çështja e të drejtës së popujve për të jetuar aty ku gjenden në këtë kohën tonë është e pakuptimtë të shtrohet.

-Shkurtimisht a kalojmë në çështje të mirëfillta ilirologjike. Të bisedojmë për shtetin ilir, për kulturën materiale dhe shpirtërore të tyre, për autenticitetin e saj dhe për shkallën e ndikimit të kësaj kulture tek popujt e tjerë. Çfarë mendimi keni për këto? 

Aleksandër Stipçeviq:  Për ilirët dhe kulturën e tyre mund të flasim ashtu siç mund të flasim për italikët dhe për kulturën e tyre, edhe pse e dimë se në Itali kanë jetuar popuj të ndryshëm dhe kultura të ndryshme të cilat kanë folur në gjuhë të ndryshme. Me fjalë të tjera të gjitha ato fise, apo siç i quajmë popuj, të cilët kanë jetuar në pjesën perëndimore të Ballkanit e që i quajmë ilirë, sheshazi shihet se pavarësisht nga dallimet kanë pasur mjaft elemente të përbashkëta në bazë të të cilave mund të flitet për ilirët si një “lidhje”, si tërësi fisesh të ndryshme me përbashkësi të mjaftueshme. Sipas kësaj edhe kulturat e tyre kanë pasur aq elemente të përbashkëta sa mund të flitet për një kulturë ilire me disa nënkultura brenda saj. Ngjashëm si në Itali apo gjetiu. Po kështu mund të flitet edhe për shtetin ilir. Ka pasur disa krijesa shtetërore të cilat janë zhvilluar në Ilirinë jugore e që kanë qenë më përparimtare, mirëpo edhe fiset e tjera ilire që nuk u zhvilluan aq shpejt patën krijesat e tyre shtetërore.

 -E për ndikimin e kulturës ilire tek popujt e tjerë? 

 Aleksandër Stipçeviq: Është shumë vështirë të flitet për atë ndikim. Dihet se që në kohën e bronzit disa fise ilire kaluan në Italinë jugore: mesapët, japini, pecentini etj. Pra një tërësi fisesh ka shkuar prej Ballkani në Napolin e sotëm (kjo sot mund të konsiderohet përafërsisht e sigurt). Prandaj për herë mund të flitet për ndikimin e kulturës ilire në atë pjesë të Italisë. Po kështu, dihet që liburnët kanë pasur një ndikimin politik e kulturor në pjesën e mesme të Italisë. Dihet se ilirët kanë pasur ndikim edhe në Italinë Veriore për shkak të lidhjeve të italikëve verior dhe të etruistëve me burimet e lëndëve të para në viset ilire, në Slloveninë e sotme. Ato ndikime kanë qenë të dyanshme, prandaj nuk mund të thuhet se ilirët vetëm kanë dhënë, por edhe kanë marrë. Ato elemente kulturore të ardhura prej ilirie sot mund të identifikohen lehtë. Po, ashtu ilirët kanë ushtruar ndikim edhe në Rumaninë e sotme. Dimë për një kulturë basarabe e cila ka qenë nën ndikimin e fuqishëm të kulturës ilire. Kjo është ajo që sot mund të flitet për kohën parahistorike. Më vonë ilirët si një element shumë i rëndësishëm në perandorinë romake, veçanërisht në provincën Dalmacia, kanë luajtur një rol me rëndësi. Në të ashtuquajturën renesansë ilire kultura ilire ka qenë më e rëndësishme në tërë atë që ka ndodhur në sferën kulturore në atë kohë.

-Në  tërësinë e këtyre pyetjeve edhe një: në shkencë ka mjaft dilema për shtrirjen gjeografike të ilirëve. Çfarë mendimi keni Ju? 

 Aleksandër Stipçeviq: Problemi i shtrirjes gjeografike të ilirëve është i lidhur me problemin e origjinës së tyre. Pa hyrë në detaje kisha thënë se për ne sot ekziston një burim tejet i rëndësishëm për shtrirjen gjeografike të ilirëve. Ai është Apiani të cilit nuk kemi arsye të mos i besojmë. Ai vërteton se ilirët kanë jetuar prej Epirit e deri në Danub. Arkeologët dhe filologët janë të mendimit për ngushtimin e këtij territori në llogari të popujve të ndryshëm, posaçërisht të panonëve, në pjesën veriore të Ballkanit. Unë mendoj se nuk ka elemente të forta që e kontestojnë atë që thotë Apiani. Derisa të mos gjendet ndonjë metodë përmes së cilës do të fiksoheshin saktësisht kufijtë e ilirëve, deri atëherë domosdoshmërish t’i besohet njeriut që ka jetuar në atë kohë dhe që e ka njohur shumë më mirë atë problem se sa e njohim ne sot. Kur flasim sot për ilirët mendojmë për atë kompleks prej Alpeve dhe Danubit në veri, Moravës për në jug e pastaj deri pak më në jug se që shtrihet Shqipëria e sotme.

-Të kalojmë tash në një varg pyetjesh të tjera: Si u pritën veprat Tuaja nga opinioni i jashtëm? 

 Aleksandër Stipçeviq:  Libri im i parë për artin e ilirëve është shkruar në gjuhën italiane dhe është botuar në Itali. Menjëherë u përkthye në gjuhën angleze në vitin 1963. në vitin 1966 doli sinteza për ilirët dhe u botua në Milano. U përkthye në gjuhën shqipe në Prishtinë. Më 1974 doli sinteza “Ilirët – historia, jeta kultura” e cila u botua në Zagreb. U përkthye në gjuhën shqipe në Prishtinë dhe në gjuhën angleze në Amerikë. Meqë librat shkencore të karakterit të tillë shumë vështirë përkthehen, (bile këto tonat) s’mund të jem i pakënaqur me përkthimin e tyre.

 -Si reagoi opinioni shkencor? 

 Aleksandër Stipçeviq:  Kam mjaft recensione që kanë dalur në Gjermani, Rumani, Francë, Angli dhe në Amerikë. Megjithëkëtë, më shumë recensione janë botuar në Itali. Gjykuar sipas tyre me librat e mi gjithçka është në rregull. Tjetër është çështja se autorët e recensioneve ndoshta nuk janë aq ekspertë sa unë të jemi i detyruar t’u besoj se çka thonë. Mirëpo recensionet janë edhe një dëshmi se librat e mi edhe jashtë janë pranuar mirë.

– Gjatë bisedës përmendët se në të ardhmen do të merreni shumë më tepër me kulturologji. A do të thotë kjo se ç’keni pasur për ilirët, e keni thënë? 

Aleksandër Stipçeviq:  Historia e librit më intereson shumë. Ajo është pjesa më interesante dhe më fascinuese e historisë së kulturës së njerëzimit. Tash për tash është botuar vetëm vepra “Historia e librit” nga kjo fushë, mirëpo në këtë drejtim më pret edhe shumë punë të cilën e kam nisur. Sa u përket ilirëve, edhe po të dëshiroja s’mund ta ndërpreja punën për ta. Kam filluar shumëçka, kam mbledhur tjetet shumë materiale prandaj assesi nuk mund të vë pikë. Kam menduar të shkruaj edhe një sintezë tjetër shumë më voluminoze për ilirët, por se a do të arrij ta bëj ketë, nuk e di. Po kështu kam menduar të bëj një sintezë për kulturën shpirtërore të ilirëve, megjithatë deri tash kam arritur të kryej vetëm një pjesë të saj për simblizimin religjioz të ilirëve që është botuar në Zagreb dhe që është përkthyer edhe në gjuhën shqipe.

-Njihni një numër të madh ilirologësh. Cilët prej tyre u kanë motivuar për punë dhe ndaj cilëve keni konsiderata të veçanta? 

Aleksandër Stipçeviq:  Për ilirët më ka nxitur të interesohem në radhë të parë profesori Gerga Novaku. Madje profesori im i viteve të fundit të studimeve Josip Korusheci, i cili na ligjëronte arkeologjinë parahisotirike me të cilën tek ne në pjesën më të madhe kuptohen ilirët, ndonëse nuk bëjnë pjesë vetëm ata. Më duhet të përmend edhe disa ilirologë tanë – Antun Majerin, njohës të mirë të gjuhës ilirike dhe shokun tim të studimeve dhe, mikun tim të mëpastajmë Katiçiqin me të cilin disi përnjëherë kemi filluar të interesohemi për ilirët. Edhe sot e kësaj dite i them, në shaka, që të mos i harrojmë ilirët, sepse me ta kemi nisur punën tonë shkencore dhe me ta disi duhet të përfundojmë…

 -Prej shkencëtarëve botëror cilët do ti përmendnit? 

 Aleksandër Stipçeviq:  Në studimet e mia ilirologjike ata nuk kanë mundur të më shërbejnë si shembull. Madje edhe shkencëtarët italianë dhe gjermanë të cilët më shumë janë marrë me ilirët, disi me këtë problematikën tonë janë marrë për aq sa u është dashur atyre. S’kanë mundur të më inspirojnë pikërisht për atë se s’ka qenë ekspertë që janë marrë vetëm me cështjet ilirologjike. Kjo lëmë për ta gjithherë ka qenë e dorës së dytë. Ilirët në punimet e tyre janë vetëm detaje. Nga ekspertet të cilët, jo që më kanë shërbyer si shembull. por që për mua sot janë me rëndësi të madhe do të veçoja kolegët e mi shqiptarë – Anamalin, Prendin, Korkutin. Ata janë ekspertë të shkëlqyeshëm dhe miq të mi, të cilët janë absolutisht në nivel botëror.

– U bindëm se rregullisht e përcillni historiografinë shqiptare në tërësi e atë kosovare në veçanti nga literatura që e pamë. Çka keni për të thënë për të arriturat e saja? 

 Aleksandër Stipçeviq:  Disponoj gati me tërë literaturën shqiptare që ka të bëjë me interesimin tim. Vazhdimisht më dërgohet gjithçka që botohet në gjuhën shqipe. Mund të them kështu: sa i përket arkeologjisë, jo vetëm asaj ilirologjike, është punuar shumë më mirë.

Në Kosovë ka shumë më pak ekspertë që merren me ilirët. Mirëpo sa i përket kohës më të re kolegët kosovarë punojnë seriozisht dhe kanë arritur rezultate shkencore të nivelit të lartë. Mendoj se albanologjisë në përgjithësi i duhet edhe një kohë që të merret edhe me disa probleme historike të cilat nuk mund të zgjidhen vetëm me dokumentet që ruhen vetëm në Shqipëri apo vetëm në Kosovë. Ju e dini se një pjesë e mirë e asaj që dihet për historisë shqiptare prej kohës së mesme e deri në këtë më të renë, pra grumbull dokumentesh janë të varrosura në arkivat e Venedikut, Vatikanit dhe Carigradit. Në zbulimin e këtyre dokumenteve punohet mjaft, po jo aq sa duhet. Kuadri që do të merrej me një punë të tillë nga Kosova është tejet deficitar. Sa di unë vetëm Engjëll Sedaj është i përgatitur që të merret me një punë të tillë prej punonjësi shkencor nga Kosova. Mirëpo atë punë të madhe nuk mund ta bëjnë individë, por ekipe të tëra. Albanologjia, bie fjala, deri më tash nuk e ka bërë përmbledhjen më të madhe të dokumenteve të asaj kohe. Një punë të madhe në këtë drejtim ka bërë Valentini duke përmbledhur në 22 libra dokumentet e shekullit XVI dhe XVII të historisë shqiptare të asajkohe. Zef Mirdita, të cilin e përmende pak më parë i takon grupit të ekspertëve të cilët merren me latinitetin klasik e jo me atë të kohës së mesme. Për atë kohë kërkohet një specializim i veçantë, njohja e dialektit venecian të gjuhës italiane të asaj kohe madje edhe njohja e paleografisë. Ndoshta është e udhës që edhe nga Kosova të specializohet një grup më madh i shkencëtarëve.

-E për të arriturat e historiografisë shqiptare të kohës së re? 

Aleksandër Stipçeviq:  Me periudhën më të re unë nuk merrem. Mirëpo e di që botohen shumë libra dhe sipas asaj që unë mund të gjykoj ata janë në një nivel të lartë shkencor. Pra kam njëfarë pasqyre jo vetëm pse i marr ata libra dhe jo vetëm pse i njoh autorët e tyre të cilët janë në nivel të lartë shkencor…

– Mbase, gjatë mbetëm në histori. Të kalojmë pak te arbneshët e Zarës. A është koha e fundit që të hartohet një monografi për ta dhe meqë jeni edhe ju nga ai mes, a ndjen farë obligimi për këtë? 

Aleksandër Stipçeviq: Para disa vitesh kemi dashur të hartojmë një monografi, edhe atë me rastin e 250 vjetorit të ardhjes së arbneshëve në Zarë. Shumë arsye na penguan që ta realizojmë një punë të tillë. Patëm edhe botuesin – Institutin e Akademisë Jugosllave në Zarë, mirëpo nga ajo monografi e paramenduar u botuan vetëm dy punime të mijat. Më parë me disa punime të tjera të atij instituti e mandej edhe si botime të veçanta. Nga një iniciativë e tillë nuk kemi hequr dorë. Ju e dini se për arbneshët relativisht është shkruar shumë, janë botuar disa libra. Edhe drejtori i tashëm i Institutit Albanologjik të Prishtinës – Idriz Ajeti për gjuhën e arbneshëve të Zarës ka doktoruar dhe e ka botuar një libër. Kanë shkruar edhe të tjerë: gjermanë, italianë, mirëpo s’kemi pasur asnjë ekspert arbnesh. Më shumë me arbneshët tash po merret doktor Bruno Kristiqi, i cili është duke përfunduar një libër ku janë grumbulluar të gjitha fjalët që ne i kemi ruajtur në të folmen arbneshe dhe ai do të jetë edhe një fjalor me një studim hyrës i cili shtron edhe problemin e shpërnguljes së arbneshëve edhe atë se çka ka ndodhur me ta pasi që kanë ardhur.

Kemi filluar të realizojmë disi më shumë: ka filluar puna me botimin e një serie librash për arbneshët e Zarës dhe atë në Arbnesh. Libri i parë tashmë ka dalë kurse planifikohen edhe të jterë. Monografia biografike, material arkivor, kutjime prej të cilave pritet të rezultojë ajo monografi e paramendur për arbneshët e Zarës.

– A dëshironi të veçoni disa emra të njohur nga arbneshët e Zarës? 

Aleksandër Stipçeviq:  Arbneshi ka dhënë emra të mëdhenj. Do të filloja me dr. Bruno Kërstiqin i cili sot konsiderohet ndër njohësit më të mirë të hisotirsë së filozofisë kroate. Ka shumë vepra filozofike e filologjike. Augustin Stipçeviqi është njëri ndër shkrimtarët më të mirë kroatë. Ai me një grup shkrimtarësh, si u themi ne dalmatin, i ka dhënë vulë letërsisë kroate të pasluftës. Motivet për romanet e tij të shumta i ka marrë nga arbneshët. Një libër i është përkthyer edhe në gjuhën shqipe në Prishtinë. Edhe një politikan i para lufte që vlen të përmendet. Ai është Ivo Peroviqi. Ai pas vrasjes së mbretit Aleksandër ishte një ndër tre zëvendësit që ka nënshkruar aktet mbretërore të mbretërisë së SKS-së. Gjatë LNÇ-së ka qenë edhe në llogare, , kurse pas luftës jetoi në Lloshinj ku edhe ka vdekur. Ka shkruar memoaret e tija të cilat ende nuk janë publikuar. Arbneshët e Zarës në shaka thonë për të se kanë pasur mbretin e tyre… Nga politikanët e pasluftës duhet përmendur Josip Gjergjën, ambasador i RSFJ-së në disa shtete, edhe në OKB i cili karrierën e vet e përfundoi si nënkryetar i Kuvendit Federativ të RSFJ-së. Mos ta zgjasë shumë, nga arbneshët e Zarës janë shquar shumë emra që prej shkencës, arteve, politikës e deri në estradën muzikore. Familja Deshpali, pra fëmijët e poetit dhe muzikologut Shime Deshpali, Valteri Pali dhe Maja sot praktikisht dominojnë në skenën muzikore të Zagrebit dhe të Kroacisë. Mund të jemi të kënaqur me atë që kemi dhënë, mirëpo duhet të jemi edhe më të kënaqur që brezi i ri i arbneshëve nuk qëndron më prapa se të parët e tyre.. Në Zagreb jemi rreth 200 arbneshë të Zarës. Të gjithë njihemi në mes veti. Madje edhe me ata arbneshë që sot janë shpërndarë në tërë botën. Prej 5000 arbneshëve sa kemi qenë pas mbarimit të luftës rreth 1500 kanë shkuar në botë. Shumë prej tyre kanë bërë një karrierë të shkëlqyeshme. Po përmend vetëm Shime Dukën, njeri me dy doktorata, një kohë të gjatë sekretar i arkivave sekrete të Vatikanit. Ka shkruar shumë libra. Po edhe shumë arbneshë tjerë kanë bërë emër në botë. Ne njihemi shumë mirë në mes vete dhe solidarizohemi shumë, përveç të tjerash edhe për atë që disi të gjithë jemi në lidhje fisnore.

– E kam zhvilluar një bisedë me Shime Deshpalin pak para vdekjes së tij dhe ai ishte shumë pesimist për ardhmërine e arbneshëve të Zarës. 

Aleksandër Stipçeviq:  Si arbneshë s’kemi ndonjë ardhmëri…

-Kam dëgjuar se djali Juaj Enio Stipçeviq përgatit një studim për operën e Vivaldit për Skënderbeun…

Aleksandër Stipçeviq:  Unë njihja një shqiptar nga Tuzi, Vinko Malajn, i cili një kohë të gjatë punon në Romë. Ai ka shkuar gjurmëve të lajmit për atë operë e cila është ekzekutuar 18 herë në kohën kur është krijuar dhe pastaj bëhet politikisht e papërshtatshme për shkak se populli i autorit të operës i përmirëson marrëdhëniet me osmanët. Prandaj, nuk ekzekutohet kurrë më. Malaj e gjen atë që është ruajtur nga ajo operë dhe pasi nuk është muzikolog ma dërgoi separatin e saj. Kur djali im filloi të studiojë muzikologjinë ia dhashë atë separat dhe vuri kontakt me bibliotekën e Torinos. Ajo që ka mbetur nga ajo operë me një studim përcjellës shtypet në Itali si libër i veçantë dhe pas disa muajsh pritet t’i ofrohet opinionit. Është ajo një muzikë e shkëlqyeshme që pasi të botohet libri do të ekzekutohet në Zagreb…

– Formalisht ta përfundojmë këtë bisedë duke u shtruar një pyetje prej dy pjesësh: kur shikoni pas, çka shihni në rrugën Tuaj shkencore dhe e dyta, pasi kjo bisedë zhvillohet për gazetën e studentëve, çka do t’i kishit thënë një të riu që ka vendosur të merret me shkencë? 

Aleksandër Stipçeviq:  Kam studiuar diçka e kam punuar diçka tjetër. Paralelisht jam marrë edhe me lëmin që e kam studiuar edhe me atë ku kam punuar. Shumë kohë më është dashur të kuptoj se ky është fat e jo fatkeqësi… Çka mund t’u them të rinjve që dalin sot në “skenën” shkencore? Unë kurrë s’kam gjetur prehje në kurrfarë alibie por kam punuar me këmbëngulje në atë që kam konsideruar se duhet ta bëj. Nëse dikush njëmend dëshiron t’i përkushtohet diçkafit në atë s’mund ta pengojë asgjë. Kurrë për asgjë s’duhet kërkuar alibi…

(I përzemërt, me sjellje tipike intelektuale, meditativ, me zë të bukur dhe oratori të theksuar… Kjo është përshtypja që na ka mbetur nga takimi me këtë bashkëbisedues. Mirëpo, nga biseda katërorëshe diç është dashur të mbetet në shiritin e magnetofonit. Sa keq!…)