Profesor jeni 87 vjeç dhe shumicën e jetës suaj ia keni kushtuar figurës së Fan Nolit. E keni  nisur studimin e veprës dhe jetës së tij që kur Noli ishte gjallë por nuk patët mundësi për ta takuar ndonjëherë atë. Nëse do ta takonit Nolin çfarë do ti thoshit?

Gjëja e parë që do bëja do ti puthja dorën.

Ky është një rit fetar por ju jeni ateist. Si ka mundësi?

Unë do tia puthja dorën në shenjë respekti.

Por çfarë besimtari ishte Noli?

Ka një histori me Nolin. E ëma e Artur Liolin, një grua që kishte mbaruar konservatorin e Bostonit ishte edhe një grua që drejtonte shoqatën e grave shqiptare në New  York. Përpara se të organizonte një grup grash për një meshë të drejtuar nga Noli, i bëri tre pyetje. E para nëse gratë duhet të mbanin në kokë kapele. Noli iu përgjigj: Nuk ka rëndësi se çfarë ke mbi kokë, por çfarë ke  brenda saj. E dyta e pyeti si duhet  të visheshin. Noli iu përgjigj se nuk kishte një këshillë për veshjen dhe e treta nëse ai besonte realisht në Zot. Noli iu përgjigj: Zonjë, a mund të harxhosh një jetë për një kauzë që nuk e beson? Pra Noli ishte besimtar i madh.

Po si ka mundësi, ju biografi i tij dhe një njeri që unë them se i keni marrë disa vese Nolit, nuk besoni në Zot?

Po edhe vetë Noli thoshte se deri aty ku unë kuptoj është shkenca dhe deri ku unë nuk kuptoj është Zoti. Ai thoshte se feja ka nevojë për shkencën dhe shkenca ka nevojë për fenë. Është gati një përcaktim që ka bërë shkenctari Albert Einstein.

A ishte Noli një produkt shqiptar sepse ai nga 86 vjet jetë, vetëm 5 i jetoi në Shqipëri. Lindi në Ibrik Tepe të Turqisë, u shkollua në Greqi, më pas në SHBA dhe një pjesë të jetës në Evropë dhe përsëri në SHBA?

Noli ishte një produkt 100 për qind shqiptar. Familja nga vinte dhe jeta që bëri ishin shqiptare. Ai ishte produkt i kësaj jete. Në moshën 7-vjeçare Noli nuk donte të shkonte në shkollë sepse shkollën nuk e kishte qef. Edhe për faktin se mësuesi i rrihte nxënësit. Një ditë e ëma e futi në thes dhe e çoi në shkollë. Mësuesi e pyeti se çfarë kishte në thes. Ajo e hapi dhe nxori prej andej Theofanin e vogël. Mësuesi u habit por që nga ai moment Noli nuk e la më shkollën. Në moshën 84-vjeçare, pra dy vjet përparas se të vdiste vijonte shkollën në një kurs në Harvard për mësimin e hebraishtes së vjetër. Kur e pyeti dikush se çfarë i duhet hebraishtja tashmë që ishte shumë plak, Noli iu përgjigj: Më duhet që kur të bisedoj me Zotin në botën tjetër.

Profesor nuk keni lënë gjë pa u marrë me jetën dhe veprën e Nolit. Madje udhëtimi juaj në të gjitha vendet që Noli kishte shkelur. A ka sekrete të pa zbuluara për Nolin?

Po edhe ka.

Po unë këmbëngul që një figurë e tillë kaq dimensionale që vdiq beqar, edhe pse ishte prift nuk besohet se nuk kishte parë femër me sy?

Unë po tregoj për herë të parë disa sekrete që unë i kam zbuluar nga jeta e Nolit dhe që nuk njihen. Një nga njerëzit që Nolin e ka njohur më mirë dhe më afër ka qenë At Artur Liolin. Në një nga udhëtimet e mia në Boston i pezmatuar më thotë se po ia merrnim Nolit të gjitha arkivin e tij, studimet dhe gjithcka dhe në SHBA nuk mbetej gjë. Më pas vijoi se si kishte ndër mend të bënte diçka që nuk e dinte kush. Më tha se do bënte një studim për gratë në jetën e Fan Nolit. Sipas Liolin Fan Noli kishte patur histori dashurie dhe flirte me 7 gra në të gjithë jetën e tij. E para ishte një vajzë në fshatin e lindjes në Ibrik Tepe. Një ishte një greke kur ai u shkollua në Greqi. Madjei kërkoi të vëllait të martohej me të por kur i tha më tej se do shkonte në SHBA i vëllai e mori për venturier dhe e kundërshoi martesën. Një grua tjetër ishte sekretarja e tij Mary Jons. Një grua që bëntë gjithçka për Nolin që nga punët e shtypshkrimeve e deri te kujdesja për shëndetin. Por sipas të dhënave ishte edhe e dashura e tij.

Paska qenë all inclusive.

Kështu janë të dhënat.

Profesor unë kam një letër që ai kërkonte nuse shoqërisë Bashkimi në Bukuresht. Si ka mundësi që prifti kërkonte nuse?

Jo. Në atë moment nuk ishte prift. Sipas rregullit të kishës nëse në momentin që një person dorëzohej prift ishte i martuar ai nuk e prishte kurorën dhe mund të vazhdonte të ishte i martuar duke qenë prift. Por nëse dorëzohej prift beqar, ai nuk kishte më të drejtë të martohej. Kështu që përpara se të dorëzohej prift ai nisi të kërkojë nuse. U shkroi disa letra miqve, shokve dhe shoqërive dhe një prej tyr e është kjo letër që thoni ju.

Por si ka mundësi që nuk i gjetën nuse, e kujt pale, Fan Nolit?

Nuk mudnën. Duket se kërkesat e Nolit dhe ajo që ai përfaqsonte ishin të larta.

Ai shkruante se “i thoni nuses së Zoti nuk më bëri të bukur si Adami por jam i aftë të mbaj një grua.

Por dhe letrat e tij ishin romantike.

Profesor, keni shkruar disa romane dhe studime dhe keni ëbrë edhe 4 skenare filmash si “Duel I heshtur”, “Tomka dhe shokët e tij” madhe edhe filmin e parë shqiptar “Tana” nëse pranohet se është ai. Por duket se kryevepra juaj mbetet romani “Mërgata e qyqeve”. A jeni penduar dhe mund ti ndryshoni diçka kësaj vepre.

Penduar? Jo Përse të jem i penduar. Kur u botuan opër herë të aprë u shitën 100 mijë kopje. Pas viti 1990 mendova se me rrëzimin e komunzimit kishte nëj lloj droje për veprën por reagimi ka qenë befasues. Kanë qenë 40 shtëpi botuese që më ëkkruan ribotimin. Mërgata e qyqeve i ribotua dhe verpa vazxhdion të ketë sukses. Po ju jap një lajm. Në vitin 2018 “Mërgata e qyqeve” do botohet në SHBA në gjuhën angleze. Përkthyes do të jetë sekretari ji një senatori amerikan i cili prej koëhs më kërkoi përkthimin e veprës. Ai jeton në Ëashington dhe më kërkoi të drejtën e botimit në gjuhën angleze. Për mua ishte një lajm shumë i bukur dhe jam i nderuar për këtë kërkesë dhe botim. Përkthyesi më ka thënë fjalë të jashtëzakosnhem pë rlibrind he fakti që Mërgata e qyqeve do të botohet edhe në anglisht ka një vlerë të amdh.

Profesor, ka shumë reagime dhe kundërshti që personazhi Isuf Mullaj historinë e të cilit keni në vepër jo vetëm që nuk ka bërë atë që ju shkruani por ak trillime skandaloze.

I kam dëgjuar dhe i dëgjoj këto, Por për mua nuk ka rëndësi. Më fillim të viteve 90-të isha në një lokal dhe më erdhi nga tavolina tjetër Guri Durollari, kryetari I Partisë Lëvizja e Legalitetit në atë kohë. Mu prezantua dhe më tha se bravo për veprën. Natyrisht që më shprehu kundërshti për pikëpamjet politike por sipas tij fabula dhe situata e mërgatës shqiptare në Evropë në atë kohë ishte fiks siç i kisha përshikuar unë. Pë rmua kjo ka vlerë. Herë pas here kam marrë kërcënime. Në 1997 më merrnin në telefon dhe më thoshin se do jepja llogari. Madje dikush më pyeti se si kishte mundësi të isha kaq antimonarkist kur babi im kishte qenë gjykatës në kohën e Zogut. Por këto nuk kanë fare rëndësi.

Profesor çfarë përfaqëson dhe përse keni marrë si zog qyqen. Për ata që nuk e njohin çfarë është qyqja?

Një zog që lajmëron të keqen. Kjo është arsyeja.

Po për Faik Konicën. Ju keni bërë një falje të madhe për testamentin e tij që në fakt nuk ka ekzistuar. Sipas saj Konica ka shkruar se nuk do tretej trupi nëse nuk do ta varrosnin në Shqipëri.

Po ka qenë një gënjeshtër e madhe. U mendua se testament ekzistonte, por në fakt nuk ishte e tillë. Pas vdekjes së Konicën ai nuk u varros. Nioli ka shkruar disa letra Enver Hoxhës për ta lejuar të varrosnin në Shqipëri. Noli tregonte se trupin e Konicës e kishin në dollap, pra në ambiente frigoriferike në varrezat e Bostonit. Habia është se Enver Hoxha nuk iu përgjigj asnjë letre të Nolit. Pas disa vitesh përgjigjen ia dha Hynsi Kapo i pari personalitete i komunizmit që shkopi në OKB. Kapo thA se nuk mund të lejonin që një bej ta varrosnin në Shqipëri. Kështu Konicën e varrosën në Boston. Por në ceremoninë e varrimit u tha se ishte e përkoshme dhe se një ditë do ta varrosnin në Shqipëri. Kjo u bë e mundur në vitin 1995 dhe varri i tij ndodhet në Tiranë. Por në fakt nuk ka një testament të shkruar prej tij.