Në librin e tij “Panteoni i nëndheshëm”, shkrimtari Visar Zhiti i kushton një vend të veçantë shkrimtarit Ernest Koliqi, dhe veprës së tij të ndaluar gjatë regjimit komunist. Aty Visar Zhiti njoftoi për herë të parë ekzistencën e një drame të rrallë të Koliqit të viteve ’70, me titullin “Rrajët lëvizin”, e shkruar në Romë, përmes të cilës parashikonte rënien e regjimit komunist në një kohë kur ky fakt nuk artikulohej ende në asnjë vend të Lindjes.

“Parashikimi ka një saktësi tronditëse, jo vetëm për veten, por se vërtet në vitet ’70 diktaturat komuniste nisën të tatëpjetën. Shkrimtari anglez, Xhorxh Oruelli, moshatar me Koliqin, shkroi romanin e zymtë ‘Tetëdhjetekatra’, si vitin alarmant të triumfit të komunizmit në vendin e tij (nënkupto botën), kurse Koliqi si një anti-Oruell, ose Oruell pozitiv, me dramën e vet vegoi të kundërtën. Kuptohet, diktatura e goditi dhe e përfoli, e fyeu si shumëçka me shkurtpamësinë e saj. Kjo vepër e vogël i bën nder të madh letërsisë shqipe, inteligjencës në përgjithësi, sidomos asaj të Europës Lindore. Shqiptarët që vuajtën më shumë, dhanë kumtin lajmëtar më shpresëdhënës”, ka thënë Zhiti.

Më poshtë mund të lexoni një fragment nga kjo dramë:

Ngjarje me një dukë

Vetjet

Shuku, mësim-dhanës (28 vjetsh)

Ndreka, ish-tregtar (66 vjetsh)

Iza (24 vjetshe)

Roza, e shoqja e Shukut (25 vjetshe)

Ganxhja, e shoqja e Ndrekës (26 vjetshe)

Lina, e motra e Rozës, nzanëse (17 vjetshe)

Në Shkodër, me 197…

(Nji odë buke, e gjanë, në nji shtëpi të vjetër zotnijsh. Mure prej shum kohe së palyeme. Nji tryezë e thjeshtë katranëshe në mjedis rrethue me ndejse të zhgatrrueme të ndryshme njana prej tjetrës. Në fund të dhomës dy dritore të mëdhaja qi biejnë kah rruga. Në perden e mbajtë, në skaj kah fundi, një derë qi qet n’odë të zjarrmit, madej një kanapeh mbulue me pelhurë të zgjedhur, tshti e repun dh’e zverdhkatë në ngjyrë. N’anën e djathtë nji derë qi qet në shenashin. Edhe pse s’mungon dlirsija, ambjeti ep nji përshtypje së lanumi mbas dore. Shifet menjiherë se dikur ajo banesë shkelqente me orendi të begatëshme e dallohej për mbajtje të kujdesshëme. Asht mëngjesi i një dite së dielle vjeshte).

LINA (tue hy nga dera e shenashinit, veshë me petka shetije, përshëndetë Rozën qi del
me dy broka plot me uj nga dera e odës së zjarrmit): Nadja e mirë!

ROZA: Sa heret kenke çue! Mirë se vjen!

LINA: Mesha në Shkollë të Murgeshavet thohet në shtatë. Mbaroi e këtheva këtu. Erdha
me pa si keni ndjehë e me të marrë me dalë në Fushë të Qelës.

ROZA: Ka kohë. Nuk do të jet sahati ma tepër se tetë e gjysë. Shetija fillon mbas Meshës s’orës njimbëdhetë të Fretnevet. Po i çoj ujin m’u la Shukut e po vij. Si asht nana?

LINA: Mirë. I kanë pushue dhimbat n’ijë. Shuku si po asht?

ROZA: Me shëndet mirë, por, si gjithmonë, i habitun mbas trilleve të veta. Lexon, merr shënime e çohet e shetitë nëpër odë. Duhet me ia përsritë disa heresh fjalën para se t’a marrin vesht: kaq përqëndrohet në mendime…

LINA: Pregatitë ndoj vepër të re, sigurisht.

ROZA: Shka me kenë! Humbë kohën kot. Kur s’mujt me nxjerrë gja në dritë sa ishin… ata, sot duhet t’a kuptojë se puna e shkrimeve të tija ka marrë fund. Mue më ban me plasë. Në vend me ia vu menden si e si me e përmirsue kët gjendjen t’onë dhe m’u vu për fije si shokët, qi pra s’e lanë kurrkund zotsin e tij, bieret mbas andrrave. Jam në hall të madh. Linë!

LINA: Shuki asht i zoti. Heret a vonë ka me i a dalë m’u rradhitë ndër shkrimtarë në
shej e me kenë i çmuem si meriton.

ROZA: Prit gomar sa të dalë tërfoja! S’kam besim në zotsin e tij. Ka mbetë mbrapa shokve. Mandej… (me za t’ulët) kujton ti se e lanë… këta të sotshmit me çue krye si shkrimtar? Rrehet kot. Por… më len t’i a çoj ujin m’u la. Mos u mërzit. Qe, erdha! (Del kah shenashini).

GANXHIJA: (hyn nga e djathta) Nadja e mirë Linë. S’ashtë nevoja me të pyetë si je pse po shof se ke ndjehe si molla në gem. Kaq herët, sot?

LINA: Jam kenë në Mesh te Murgeshat.

GANXHIJA: Ty të ndihmoftë. Edhe unë aty kjeçë në meshë, por ishem në fund të kishës e s’të kam pa. Ke pasë fat, moj bi, m’u rritë në hir të Zo’it e me marrë mësime të mbara ndër Murgesha. Mjrisht ka gjind qi, qyshë se kanë le, nuk e kanë pa kishën me sy dhe nuk njofin ngushullimin e madh t’uratës…

LINA: Si ime-motër, për shembull, as? Mos i ven faj, Ganxhe. Ka thithë mendimet e… atyne. Nuk asht zemër – keqe, por koha e përparëshme ka lanë gjurmë të forta në të.

GANXHIJA: Ajo qi nuk më pëlqen, lum Lina, asht se jote-motër nuk i mban për vete mendimet qi ka, por mundohet me i a rrasë në tru edhe tjervet. Qe, tuk asht zotni Shuku: ai nuk i a thotë të bindun se asht e mirë e e drejtë. E, pra, kisha me thanë se atij i përket ma tepër me u dalë zot mendimeve t’atyre…

LINA: Unë nuk jam fort e rrahun në këto çashtje. Por… me shka kuptoj unë, Ganxhe locja, Shuku ka mendime krejt të veta qi janë bukur larg prej parimeve t’atyne pa kenë, merret vesh, kurrkund afër me t’onat; me këto të sotmet, due me thënë…

NDREKA: (tue hy nga e djathta) Mirë se të gje, zojushë.

LINA: Mos më thirrni zojushë, zotni Ndrekë. Unë…

NDREKA: Don ndoshta me të thirrë shoqe? Fjalët shok e shoqe i urrej edhe i kam qitë, sa për vete, jashtë përdorimit.

LINA: Më thirrni Linë.

GANXHIJA: (të shojt) Edhe ti ke nisë m’u ba i mërzitshëm. Lene rahat vajzën qi kurr
s’t’a ka këthye fjalën.

NDREKA: Ke arsye. Lina s’asht si…

GANXHIJA: Leni fjalët boshe, po të tham. Po shkoj me ju pjekë nji kafe. E kam xhezën në zjarrm. (Del kah oda e zjarmit).

NDREKA: (tue u ulë ndejun në kanapeh) O Zot i lum, kjosh levdue qi premtove me më falë nji pleqni të rahatshëme! E din, Linë, sa vuejshem kur ishin ata. Sidomos të diellavet. Nuk u dallote e diellja prej ditve tjera. Qe, ndëgjo. Po biejnë kumbonët e Kiëshës së Madhe. Aman, mos prito, çolma dritoren. Due me ndëgjue kumbonët. (Lina hapë xhamat e dritares). A ka lezet ma të madh? Me gëzue lirisht të diellen; me shkue në Meshë të madhe, ashtu si përpara. Ti je e re dhe s’merrshe gja vesh kur ishin ata. Por ne na e kanë terratisë jetën. Kishim lakmi ata qi dishin. A merr vesht? I njehshim të lum ata qi përsiellshim ndër Rmaj… me i shti në dhe!

LINA: Unë s’mabaj mend mirë’ po, vërte, të ramit e kumbonvet ishte asokohe i ndaluem?

NDREKA: Rrebtësisht.

GANXHIJA: (tue hy me do filxhana në nji

NDREKA: Të lumët dora, grue. Prej erës kuptohet se na ke pjekë nji kafe tarrnake.

LINA: (Ganxhes) Njimend pak e kush din me pjekë kafe si ti.

NDREK:A Duket gja e kollajtë, përkundrazi don shum marifet. Ah. s’ka ma gja të kandëshme se me pi kafe tue ndëgjue kumbonët qi bijnë e tue mendua se “ata” nuk na rrijnë ma përsipër me na marrë frymën. Lirija, lirija, s’ka të paguem në kët botë.

ROZA: (tue hy ka ndëgjue fjalët e Ndrekës) Liri kallpe… Vetam mendelehti nuk kujtohet se priftnija i a futë shpirtin njerzis në nji burg gënjeshtrash lara lara. Nuk asht liri ajo qi pa u kujtue të ban me ndjekë vijën e caktueme prej priftënvet dhe prej qeverritarve të cilët tjetër mendim s’kanë veç me shfrytëzue vogjëlin e shkretë.

LINA: Pash fen, pse nuk shikon punën t’ande!

NDREKA: Lene të turfullojë… Fjalët e saja nuk m’a prishin lezetin e kësaj së dielle plot kumbonë. Kumbomnët s’i bajnë dam kujt. Kjo pëlqente krizmën e batareve qi vinte prej Zallit të Kirirt kur u pushkatojshin Tashti angthi u zhdavarit… Ah. kjo muzikë e kumbonve t’a zgjanon shpirtin.

ROZA: E besoj, tash qi këthyem prap në Mesjetë…

NDREKA: Këthyem në jetë te mbarë e të lume!

GANXHIJA: Po ti, more, pse e gërget? Lene në punë të saj. Ajo asht rritë me ato mendime.

LINA: (qi ka qitë kryet kah rruga prej dritores së hapun) Gra, eni e shifni. Në krye të rrugacës asht ndalë nji zojë e huej… Se ç’petk qi ka!… s’ka si bahet ma i bukur… e i rri mbrekulli në shtat… Qe, ka ndalë diken e dishka po e pyetë tue ba shej me dorë kah kjo rrugacë…

(Roza e Ganxhja shpejtojnë me dalë në dritore).

GANXHIJA: Kush do të jet, vall? Po hyn në rrugacë t’onë. Po afrohet këtej…

ROZA: E veshun vërte në mënyrë të përsosun… Sa t’encun të zhdërvjellët… Shifet se nuk e topitë halli i jetës si ne të shkretave.

LINA: Zojë e randë duket me kenë…

ROZA: Po ndalet para derës s’oborrit t’onë…

GANXHIJA: Jeee… Po kjo shka lypë te na? (bjen trakllojca e derës s’oborrit: i ndëgjohet krizma nepërmjet derës së shenashinit)

ROZA: Tham se e kanë drejtue gabim…

GANXHIJA: (tue dalë me shkue e me çelë derën e oborrit) Në kjoftë e huej si do të merrem vesht unë me te?

NDREKA: (pa u tundë prej kanapehit, tue mbështjellë një cingare në kuti të duhanit) Më thirr mue. Unë italishten e dij…

ROZA: (si në tallje) E po foli rusisht, jam këtu unë!

NDREKA: S’ka me kenë nevoja as për ty as për mue. Ka gabue derë, po kjo se kërkon ndokend. Këtu te na s’ka kush punë me të huej… Shko, Linë, të paça, e shif kush asht ajo grue e si po i shkon puna Ganxhes me te… (Lina del kah e djthta).

NDREK:A Shum të huej kanë fillue me ardhë. I ka dalë nami vendit t’onë e, tash si udhëtohet pa pengime, shum kend ngucë kureshti m’e shetitë fun e maje.

ROZA: Në kët shtëpi gjysë të rrenueme s’ka kush shka me pa…

NDREKA: Eeeh… Dukur kjo shtëpi ka kenë nji ndër ma të mirat e Shkodrës…

ROZA: E sot asht çerdhe mijsh. Të mjerët na qi jemi të dënuem me jetue këtu mbrendë.

NDREKA: (tue mos u vu vesh fjalëve të saja, vazhdon si të flike me vete) Shtëpija e Sinadinvet, zotnij zemërbardhë.

ROZA: Pasanikë qi jetuen të kërtylun me miradina në shpinë të popullit t’unshëm. Mandej nji prej tyne a më bahet a ishte i dam me gisht si njeri me idena antipopullore?

NDREKA: Thue për Pjerin Sinadinin, shkrimtar?

ROZA: (tue hy turravrap pa frymë) E dini se kush asht? E zoja e shtëpis!

NDREKA: (tue broftë në kambë) Kush? Kush, thae?

LINA: E zoja e kësaj shtëpije, pra! Ka ardhë prej Italije. Po shetitë oborrin me Ganxhen.

NDREKA: A ka se si? E ka marrë mire vesh Ganxhja?

LINA: Po, po ajo flet shqip si na. Asht bijë Sinadinësh; a u thoshin kështu pronarëvet të kësaj shtëpje?

NDREKA: Ashtu. Po pse ka ardhë?

LINA: S’dij. Unë porsa u paraqita me te e ngava këtu me ju kallzue.

ROZA: (me za idhnak Ndrekës) Shif, unë të kam pague qiran për nji vjet e, t’a dijsh mirë: para Shën gjergjit nuk los prej klëndej edhe me ardhë të gjithë Sinadinët e dekun e të gjallë…

LINA: Para se me thanë ashtu, preit me marrë vesh si po merr zhvillim puna.

NDREKa: (Linës) A të tha Ganxhja me më ba za mue?

LINA: Jo; por, kësi i a pash gjasën, ajo tash po njitet këtu nalt.

NDREKA: Si t’u duk?

LINA: S’ka si bahet ma e njerzishme. Si cërcerrim bylbyli e ka zanin. Nji buzqeshje e ambël i a ndritë fytyrën kur flet

NDREKA: Kjo nuk u donte!

ROZA: Shka nuk u donte?

NDREKA: Ardhja e kësaj – deh?

LINA: Po kush asht kjo, zotni Ndrekë? Bash e zoja e shtëpis?

NDREKA: Kjo – a? Mbas hamendjes asht e bija e Pjerin Sinadinit.

ROZA: T’atij shkrimtarit me mendime prapanike?!

NDREKA: (tue mos i vu vesh Rozës flet me Linën) Pjerin Sinadini – unë e kam njoftë – ka kenë njeri me idena të vjefshme, nisjatuer i palodhëshëm veprimesh të mbara, shkruente ndër fletore, qitte libra, ka pasë nji rreth të gjanë miqësh qi e dojshin me shpirt, por edhe shum anmiq qi e mënjijshin…

ROZA: Njerzit e këqij janë të mënim…

NDREKA: Ai s’i ka ba keq kuj. Disave, prej atyne qi e mënishin, u kish ba nderna e çfarë ndernash…

LINA: Po kjo zoja kush asht?

NDREKA: Sigurisht e bija, qi ka trashigue pasunin e tij.

LINA: Po vjen! Qe, i ndëgjohet zani. Janë në shenashin me Ganxhen.

ROZA: Unë s’due t’a shof.

LINA: Ti rri, he mos pritsh. Të shofim shka thotë e shka ka ardhë ma ba…

IZA: (tue hy e përsjellun prej Ganxhes, me njerzi të spikatun) Mirë se u gjej!

NDREKA: Mirë se të bjen Zoti! Unë jam Ndrekë Beitoja, kujdestar i kësaj shtëpije…

IZA: Më falni qi po u trazoj, zotni Beltoja. Deshta me pa, mbasi më qiti rasa me ardhë në Shkodër, shtëpin e prindve të mij.

NDREKA: Jeni e bija e zotni Pjerinit, atëherë?

IZA: Po.

NDREK:A E kam njoftë babën e juej.

IZA: (me sy qi i ndrisin papritmas prej gëzimit) Vërtetë?

NDREKA: Po kush nuk e njifte? Asht përpjekë shum për kët qytetin t’onë.

IZA: Shkodrën e ka dashtë me shpirt. Ka dekë me zemër të plasun prej mallit të saj. Më flitte gjithmonë për Shkodër, për Shqipni, për kët shtëpi…

(Shikon rreth e rrotull me nji hije mallëngjimi në fytyrë)

Kjo asht oda e bukës… Aty në skaj dikur ishte nji poltronë ku rrinte gjyshi… Këndej duhet të jet oda e zjarrmit. A kam lejën t’a shof?

NDREKA: Kjo asht shtëpija e juej, zojë… Urdhnoni: po ju përsjellim (bashkë me Ganxhen shoqnon Izën dalë kah e mbajta).

LINA: Sa grue e hijshme dh’e njerzishme.

ROZA: Kështu e kanë të pamit këto reshpereshat, por përmbrenda janë pleh.

SHUKU: (tue hy prej së djathtës) Kush asht ajo zojusha qi erdh me Ganxhen n’odë t’onë e shikoi me përmallim të dukëshëm trapazanin e musandrën? Kishte në shikim nji shprehje të çuditëshme! si me kenë tue pa andërr…

ROZA: Ti, ti, je gjithmonë i humbun ndër andrra, more tatalosh. E kjo bukurushë ka ardhë me të zgjue… agimi e hjedh në liqe synin e qetë. Perhapë lajmin e zgjimit rrezja e parë të parat përshëndetje dridhen në heshti të letë, e shpejt në at lavdi dielli, qi e veshë fare Shkodra kumbon me zane, zhurmë e jetë. E ai diell prendvere i ri shprazet në shtepij udha e lulishta tue ngjallë ngjyra e shkendija, tue mbshtjellë gjithshka si nji tis ari, i hollë: skaj në skaj si lum gzimi tue rreshqitë në syt e vashave, qeshë, e mbush me dritë kaçurrelat e tyne kur shkojnë në shkollë. /Shqiptarja/