Shqiponja ka qenë dikur në periudhën e Romës antike simbol i këtij shteti. Si simbol i Romës shqiponja u përdor edhe nga strategët e saj si Kaj Mari, Luç Serg Katilina, Pompeu i madh, Cezari etj. P.sh. ky i fundit përdorte si simbol të tij shqiponjën e artë të vendosur në një fushë të kuqe. Po kështu veproi me stemën e Cezarit edhe i nipi Oktavian Augusti, i cili u pasua më vonë edhe nga Konstantini i madh.

Një version i prejardhjes së flamurit të shqiptarëve, i vendosur shumë më herët në histori, me kohën e kultit pagan të diellit dhe simbolikës që përfaqësonte atë

Shqiponja dykrenëshe është e dokumentuar qartësisht tek paraardhësit tanë, që nga shek. VI p.e.r.(para erës së re).

Që në periudhën e bronzit kemi nga paraardhësit tanë, me formën e artit të lashtë, të dëshmuara koka të shpendit me drejtime të kundërta në objekte kulti dhe zbukurimi, por që gjithmonë edhe këto të dytat kanë ngarkesa religjioze të besimeve të lashta.

Dy kokat e shpendit kultik janë të pranishme në të gjitha epokat që kaloi populli ynë deri në ditët e sotme.

Interesi ynë është tek shqiponja dykrenëshe, që është emblema e flamurit kombëtar shqiptar. Shqiponjën dykrenëshe, së pari, e njohim tek Perandoria Hitite, 12 shekuj p.e.r., e pothuajse të njëkohshme pak më vonë e kemi tek popujt e Mesopotamisë së lashtë dhe në rajone të Iranit të sotëm.

Në lashtësi dhe në vazhdim shqiponja dykrenëshe përfaqëson fuqinë diellore në këtë e atë botë, botën tokësore dhe botën e përtejme, ditën dhe natën, si një trup i vetëm që ekziston i shfaqur vetëm me njësinë brenda unitetit të dyzuar. Përfaqëson ekuilibrin e ndryshimit ritmik të errësirë-dritës, të lëvizjes qiellore, që sjell ndryshimin e stinëve në mënyrë ritmike.

Emblemë nga Kështjella e Lezhës. Shqiponja ka gjarprin nën kthetra (shek. XIII-XIV)

Në një fjalor lexojmë se ajo paraqet mashkullin dhe femrën (në bimësi dhe në qeniet e gjalla), si dy të kundërta të një uniteti të përbashkët. Në vazhdimësi do të hedhim dritë mbi kulte, besime e rite të trashëguara tek kombi ynë, nga lashtësia e deri në ditët e sotme, që lidhen me shqiponjën. Ndalemi dhe veçojmë dy nga këto atribute të shqiponjës dykrenëshe të dëshmuara tek paraardhësit tanë.

Shqiponja dykrenëshe përfaqëson dritën, por dhe errësirën.

Blatë për bekimin e bukës

Nga e majta në të djathtë: 1. Monedhë ilire; 2. Tokëz ilir me motivin e shpendit me dy kokë (shek. V p.e.s.); 3. Shqiponjë mesjetare e gdhendur në gur

Mozaik i shekullit IV i zbuluar në Besianë (Kosovë), pjesë e një objekti kulti ku ka edhe shqiponja

Nga e majta në të djathtë: 1. Unazë e shekullit IX, e zbuluar në Kaninë të Vlorës; 2. Shqiponjë e gdhendur në drurin e mishrave të pjekur

Nga e majta në të djathtë: 1. Motiv kultik i ngjashëm me zvastikën: qëndisje në veshjen e lartë të xhubletës; 2. Shqiponja dykrenëshe në xhyben e veshjes tradicionale të grave qytetare të Prizrenit 

Shqiponjë dykrenëshe e qëndisur në xhubletën e lashtë, që u ruajt në Shqipërinë e veriut

Heraldika është shkenca që studion historinë dhe evoluimin e stemave dhe armëve mesjetare. Heraldika shqiptare e parë, në planin krahasimtar, rezulton me një moshë me heraldikën evropiane. Gjurmët më të hershme të saj i gjejmë në shekullin XI, në emblemën e principatës së Arbërit, që ndiqet më pas me emblemën e Topiajve, Dukagjinëve, Skurrajve, Muzakajve, Buajve, Balshajve, Gropajve etj. Në Shqipëri ajo pati një zhvillim të vrullshëm me përjashtim të disa ndërprerjeve të shkurtra gjatë pushtimeve të huaja kalimtare. Kulmin e zhvillimit ajo e pati gjatë periudhës historike të Skënderbeut 1444, i cili preu edhe Besëlidhjen Shqiptare me flamur të kuq, me shqipe të zezë dykrenëshe, në çlirimin kombëtar nga zgjedha osmane.

Nga e majta në të djathtë: 1. Emblema e derës shqiptare Buzëzezi (fillimi i shek. XIV); 2. Emblema e Gjergj Arianitit (fundi i shek. XIV); 3. Emblema e Lekë Dukagjinit (shek. XVI)

Stema e familjes Balshaj

Dëshminë e parë shtetërore të shqiponjës, e kemi te shqiponja njëkrenëshe e Shtetit të Arbërit me sundimtarin Progon (1190-1199). Shteti Arbërit u themelua më 1190 dhe për kryeqytet e kishte Krujën. Pas vdekjes së Progonit, më 1199, sundimin e Arbërit e trashëgoi i biri Gjini (1199-1208). Gjatë sundimit të Gjinit do të ndodhin ngjarje të rëndësishme: si pasojë e Kryqëzatës së Katërt do të përmbyset sundimi bizantin dhe do të krijohen formacione të reja territoriale.

Në jug të Arbërisë themelohet Despotati i Epirit, në veri Mbretëria (serbe) e Rashkës, ndërsa në lindje Mbretëria Bullgare. Në këtë kohë, kur Republika e Venedikut po pushtonte një pas një qytetet shqiptare: Durrësin, Kaninën, Jerikonë… sundimtarët arbër do të krijojnë aleanca martesore me sundimtarët e vendeve fqinje me qëllim të sigurisë shtetërore.

Me rastin e kremtimit të jubileut të madh, 800-vjetorit të shtetit të Arbërit (1190-1990), Drejtoria e Përgjithshme e PTT-së Shqiptare, më 30.I.1991, emetoi pullat postale me shqiponjën e Shtetit të Arbërit.

Një nga njerëzit më të shquar të kohës së tij në Shqipërinë e shekullit të XIV ishte edhe Princi Andrea i II-të Muzaka. Me ndihmën e Balshajve dhe aleatëve të tjerë të tij, si Arianitët, Matrengët, ai theu në vitin 1370 pranë Kosturit mbretin serb Vukashinin që ishte zotërues i Kosovës dhe Maqedonisë Perëndimore (Histori e Popullit Shqiptar. Tiranë 2002, fq.294). Pas kësaj fitoreje të bujshme, Perandori Bizantin Joani i V-të Paleologu i konfirmoi A. Muzakës titullin e despotit (princit), duke i dhuruar stemën Perandorake Bizantine, siç ishte shqiponja e zezë me dy krerë e me yll në mes vendosur në një fushë të artë. Kjo zëvendësoi emblemën e hershme të Muzakajve e cila paraqiste një burim që shpërthente nga toka dhe ndahej në dy rrjedha, duke patur një pishtar në mes.

Transformimi i stemës së familjes Muzakaj

Këtë ndërrim simbolesh, humanisti shqiptar Gjon Muzaka e pasqyron kështu në Memorialin e tij: “Duhet ta dini se qysh nga kohët antike stema e derës tonë ka qenë një krua i gjallë i cili rridhte në tokë me dy rrjedha në dy anë… Pastaj kanë patur shqiponjën me dy krerë të kurorëzuar me një yll në mes”. (Gjon Muzaka. Memorie. Tirane 1996. fq.24).

Pas këtij pasazhi të parë nga i njëjti burim mund të përmendim se në Kishën e madhe të Frankavilës në Otranto (Itali) ndodhet një tjetër epitaf i gdhendur mbi pllakën e varrit të Despotit Gjon Muzaka.

“I Plotfuqishmi Jezu të falet këtu Gjon Muzaka, i biri i Gjin Despotit, Zot i Myzeqesë dhe i Epirit që nga qytetit i Bizantit trashëgoi shqiponjën dy krenare që mbante në flamur”.

Skënderbeu përdori si simbol të shtetit të tij shqiponjën dykrenëshe. Njihet fakti se këtë simbol ai e huazoi nga Muzakajt, duke e zëvendësuar stemën që kishte trashëguar nga i ati Gjoni. Ky i fundit përdorte si stemë figurën e një princ (burri) me flokë të gjatë dhe togë (Gjin Varfi, Heraldika Shqiptare. Tiranë 2000, fq. 27). Shqiponjën dykrenëshe e kanë përdorur si simbol të tillë edhe Arianitët, Cernojeviçët e Zetës, Lekë Dukagjini etj.

Për herë të parë në histori emblema e Gjergj Kastriotit me shqiponjën dykrenëshe shfaqet në vitin 1451. Ajo paraqitet në një libër uratash që ju dhurua Skënderbeut nga Alfonsi i V-të, Mbreti i Napolit me rastin e nënshkrimit të traktatit të Gaetës – 26 Mars 1451 (Gj. Varfi. Heraldika Shqiptare, fq. 32). Ai ju dorëzua ambasadorëve të Skënderbeut që nënshkruan këtë traktat, Peshkopit Stefan të Krujës dhe at Nikola Bergucit nga Protonoteri i Alfonsit Arrnaldo Fonoleda.

Simboli përfaqësues i shtetit të Skënderbeut del përsëri në një katalog venecian stemash në vitin 1463, kur Gjon Kastrioti, i biri i heroit mori titullin “Fisnik i Republikës” (Akademia e Shkencës, Historia e Popullit Shqiptar, fq.434). Po kështu ky simbol ruhet i gdhendur në varrin monumental të Konstantin Kastriotit, ndërtuar në vitin 1500 nga gjyshja e tij Donika, në kishën e Shën Marisë së Ëngjëjve në Napoli (Itali). Njëlloj si në flamur, Skënderbeu e përdori shqiponjën dykrenëshe me krahë të ulur dhe yllin me gjashtë cepa sipër edhe në vulën e tij të madhe, të cilën e përdorte në dokumentet zyrtare (Historia e Popullit Shqiptar, fq.433). Ndërkohë, kur Kastriotët u larguan në Itali pas vdekjes së Skënderbeut me 17 Janar 1468, ata jo vetëm e ruajtën simbolin e tyre por e përdorën gjerësisht atë si stemë të heraldikës së tyre…

“Ndoshta e dini që asnjë nga flamurët e fqinjëve tanë ballkanikë nuk është më i vjetër se njëqind e pesëdhjetë vjet. Disa prej atyre nuk e kanë mbushur as qindëshin akoma. Flamuri ynë është të pakën 500 vjet i vjetër, dhe ndoshta disa qindra vjet të tjera përmbi to. Është flamuri historik i Skënderbeut, kryetrimit kombëtar që luftoi njëzet e pesë vjet me radhë kundër Turqve; luftëtari i fundit në Ballkan, i cili ka përballuar Sulltanët më të mëdhenj të Turqisë. Pas vdekjes së Skënderbeut, Shqipëria, e neveritur prej fuqive evropiane, ra në duart e Turqve. Për katërqind vjet me radhë atdheu ynë ka rënkuar nën zgjedhën e sulltanëve. Në këtë periudhë Flamuri i Skënderbeut u harrua, dhe askush nuk e dinte që ekzistonte, gjersa u zbulua prej një studenti të ri nga historia – në latinishte – e Skënderbeut nga Barleti. Ai student ishte Faik Konica…”, ka thënë Fan Noli.

“Faik Konica, sikundër e dini, ka qenë një nga kampionët më të mëdhenj të indipendencës kombëtare; pa dyshim, ka qenë mjeshtëri më i madh i shkrimit të gjuhës sonë dhe, veç këtyre, është njeriu që na ka zbuluar flamurin e Skënderbeut. Ja tre tituj, që nuk munt t’ia mohojnë as kundërshtarët më të egër”.

Kur e thotë këtë, Noli bazohet në tri tekstet e Faik Konicës për flamurin, që janë të zhanreve të ndryshme dhe janë shkruar në kohë të ndryshme: një poezi: Flamuri (1899); një artikull kritik: Flamuri i Shqipërisë (1909); dhe një ese: Flamuri (shkruar më vonë). Pikërisht në artikullin kritik Flamuri i Shqipërisë, të botuar në Albania, vëllimi XII, 1909, kemi informatat, në të cilat bazohet Konica për zbulimin e tij, ku në përfundim, konkludoi:

“Le të kërkojmë në këto vepra me rëndësi në bëhet fjalë për flamurin e Skënderbeut dhe ç’thuhet

I. Anonimi i Tivarit, 1480 (i cituar prej Biemit, faqe 23) thotë: “L’isegna di Skander begh era un’aquila negra distinta in due tete sopra campo rosso”. Domethënë: “Flamuri i Skënder Beut ish një shqiponjë e zezë me dy krerë dhe e hapur në shesh të kuq”.

II. Barleti, 1508 (fletë XV) thotë: “Rubea vexilla nigris et bicipitibus distincta aquilis gerebat Scanderbegus”. Domethënë: “Skënder Beu mbante flamur të kuq të shkruar me shqiponjë të zezë dhe dykrerësh”.

III. Lavardin-i, 1576 (faqe 42) thotë: “Dans ses estendars, qui estoient tous rouges, il portoi une Aigle noire a deux testes”. Domethënë: “Në flamujt e tij, që ishin të gjithë të kuq, Skënder Beu kishte një shqiponjën e zezë  me dy krerë”.

“Si e shihni, pra, o vëllezër, flamuri, i cili është një nga më të ndershmit dhe nga më të lëvuarit të botës, është pa dyshim edhe nga më të vjetrit”.

Këtë artikull Faik Konica e shkroi në vigjilje të shpalljes së pavarësisë kombëtare, kur pamja e flamurit ishte imperativ. Dhe, që nga Shpallja e Pavarësisë (1912), flamuri kombëtar shqiptar ka shqiponjën e zezë dykrerëshe mbi sipërfaqe të kuqe.

Faik Konica në shënimin “Fiamuri kombëtar i shqiptarëve”, botuar në revistën “Albania” (15 shtator 1901), ndër të tjera shkruan: “Ngjyma kombëtare jona ësht e kuqja edhe e zeza; këto ngjyma të vëna bashkë janë shenji kombëtar i shqiptarëve”. Marin Barleti, për të cilin Konica thotë: “Qe shkodran dhe e kish parë me sy Skender Beun”.

Po ashtu edhe historianë të tjerë, konstatojnë se flamuri i Skënderbeut i ka pasur këto ngjyra. Në këtë kontekst flet Dr. Nikollaq P. Zografi në komentin “Pse u ngrit flamuri në Vlorë dhe jo në Durrës” (“Hylli i Dritës”, nr. 9-10, 1937). Autori në këtë punim përmend atdhetarin e devotshëm, diplomatin e madh, Ismail Qemalin, i cili me atdhetarë të tjerë, në Vlorë më 28 nëntor, 1912 “proklamuan Independencën Shqiptare me shkabën dy-krenore kuq – zi – kuq, dy ngjyra të cilat invokojnë pa dashur kujtimet e ditëve të zeza dhe të gjakut që u derdh për Shqipëri”.

I bazuar në zakonet e vjetra të kombit tonë, Bejtullah Destani në esenë “Historia e flamurit tonë kombëtar” (“Albanica”, Prishtinë, nr. 73, 2007) thotë: “Ngjyra e kuqe ka qenë shenja dalluese e fisnikëve në kohërat e vjetra. Pra është afër mendjes që edhe stërgjyshërit tanë ta kenë përdorur në këtë kuptim”.

Simbolikës së ngjyrave të flamurit tonë kombëtar kuptim më të gjerë i ka dhënë revista “Leka” në punimin “Shqipni, Liri, Flamur” (pa emër autori), botuar në numrin special të nëntorit 1937 me rastin e 25-vjetorit të Shpalljes së Pavarësisë së Shpipërisë. Në këtë punim është shkruar: “Shtroja e kuqe, toka, e shqipja e zezë, populli. E kuqja njihet në heraldikë si ngjyra mâ fisnike, e ka Martin, Zotin e luftës për planet. Përfaqëson zjermin e rubinit; difton dashtnin e Zotit e të robit, e prandaj bashkim. Këtë vështrim e shofim pá pra në drandofille të kuqe e cila merret prej gjithkuj si shembllesë dashtnije; shembullon marren, gjak të derdhun në luftë, lakmi hakmarrjeje, guxim, trimni, fuqi, madhni, bujari, fisniki të shqueme zotnim. Ngjyra e zezë âsht ngjyrë trishtimi, idhnim, kryengritje, hakmarrje, dëshpërim, dekë”.

Siç shkruan revista “Leka” (nëntor, 1937), sipas rrëfimeve popullore, kur është folur për shqiponjën dykrerëshe, është thënë: “Shifet se ka një vështrim bashkimi dymbretnish; e për Shqipnin ka vështrimin e bashkimit të dy vllaznivet që e përmbajnë këtë komb: Toskë e Gegë.

Tifozët shqiptarë me flamurin kombëtar kuqezi

Don Alandro Kastrioti ishte një princ spanjoll. Një stërgjysh i tij kish qenë nën mbret i Napolit. Në vitin 1600 ky fisnik ishte martuar me markezen Auleta Kastrioti. Me një origjinë të tillë Don Alandroja e shpalli veten në fillim të viteve 1900 pretendent të fronit të Shqipërisë. Me famën që gëzonte, propagandën dhe mjetet financiare të shpenzuara prej tij, Alandro Kastrioti pati meritën që e bëri të njohur problemin shqiptar në qarqet politike evropiane. Diku në vitin 1907, Eqrem Bej Vlora, një nga kushërinjtë e Ismail Qemalit dhe njëri prej personaliteteve më të shquara të Shqipërisë së gjysmës së parë të shekullit XX, pati fatin të vizitonte Don Alandron në Paris (E. B. Vlora, Kujtime. Tirane 2003. fq.215). Takimin me këtë “personazh të çuditshëm” ai e përshkruan kështu: “Don Alandro na ftoi për darkë në vilën e madhe si pallat ku na njohu me shoqërinë e lartë të pranishme. Pasi përfundoi darka, një shërbëtor solli një kuti kadifeje të kuqe mbi një tabaka argjendi dhe e vendosi para Don Alandros. Ai u ngrit dhe mbajti një fjalim të bukur… dhe pastaj hapi kutinë e kadifenjtë dhe nxori prej andej një flamur shqiptar: një shqiponjë e zezë dykrenëshe në fushë të kuqe dhe ma dha mua… Pesë vjet e ruajta këtë flamur në dhomën e gjumit varur me një gozhdë anash krevatit, derisa erdhi vërtet dita që kishte profetizuar don Alandroja. Krejt papritur e krejt rastësisht ky flamur u ngrit vërtet si simbol i Pavarësisë së Shqipërisë…

Lidhur me flamurin shqiptar, Eqerem Bej Vlora shkruan po ashtu: “Historia e Flamurit shqiptar tretet në mjegullën e kohës. Në veprën e tij, ‘Jetët paralele’, Plutarku thotë se Pirroja, mbreti i Epirit, pas betejës së Heraklesë (280 para Krishtit), kur dëgjoi luftëtarët e tij tek po këndonin një këngë, ku e shquanin si shqiponjë, ai iu tha atyre: ‘Në qofsha unë shqiponjë, ju jeni krahët që më sollët fitimtarë deri këtu’. Në monedhat e qytetit iliro-epirot të Orikumit duket një shqiponjë, që mban në kthetra rrufetë e Zeusit. Po kështu, kalorësit e Skënderbeut (Sipas ‘De vita… Georgi Castrioti’ të Barletit) gjatë fushatës së tij në Pulje, në ndihmë të mbretit të Napolit, në luftën kundër baronëve, mbanin flamuj të vegjël, të kuq, me një shqiponjë të zezë dykrenëshe në mes.

Simboli i pavarësisë në 28 nëntor 1912, flamuri, vazhdon të ketë disa enigma të pazgjidhura deri në ditët e sotme. 100 vjet më vonë, nuk është zbuluar ende se cili ishte ai person që solli flamurin në Vlorë dhe ia dha Ismail Qemalit, që më pas, me krenari valëviti flamurin e parë të Shqipërisë së pavarur. Dokumentet e shkruara dhe fotografitë mungojnë. Kjo është arsyeja përse gjendemi sot përballë aq shumë hipotezave apo fakteve që lënë vend për dyshim, se kush e solli flamurin dhe nëse mund të zbulohet e vërteta historike.

Fillimisht, forma e shkabës së zezë dykrenëshe mbi fushën e kuqe nuk ka qenë kjo që njohim në ditët e sotme. Ajo nuk ka pasur këtë formë kaq klasike, por ka njohur forma që shumëkush dëshiron t’i përdorë akoma edhe sot e kësaj dite, pra, më natyrale e ndoshta, edhe më të bukura. Shpeshherë ajo është shoqëruar me simbole të tjera, duke filluar që nga përkrenarja e Skënderbeut e deri te yjet me pesë apo me gjashtë cepa. Edhe ngjyra e kuqe, në sfond të flamurit, ka ndryshuar shpesh forcën apo tonin, duke u dukur herë më e zjarrtë e herë më e mbyllur, gati në të murrme.

Gjatë kësaj kohe disa qeveri e grupime politike kanë dashur ta rishikojnë disa herë formën e simbolit kombëtar si për të treguar se me to fillon ndryshimi. Kështu, për shembull njihen disa versione të ndryshme gjatë kohës së periudhës së viteve të para të pavarësisë e të krijimit të shtetit të ri shqiptar, si: vitet e Këshillit të Regjencës, Republikës Autonome Franceze të Korçës, Republikës Parlamentare në fillim të viteve ’20 dhe kohës së Mbretit Zog.

Më pas, ato pasohen me veshjen e shkabës shqiptare me simbolet e kohës së pushtimit fashist të Shqipërisë (sëpatat romake), qeverisë së kohës së pushtimit gjerman (këshilli i regjencës). Kjo periudhë pasohet nga një periudhë shumë e gjatë, ajo e regjimit komunist, e cila njohu vënien e yllit pesëcepësh me nuanca të verdha në krye të shkabës dykrenëshe. Edhe forma e shqiponjës tashmë njohu një ndryshim, megjithëse jo shumë të madh, por që gjithsesi vihet re qartë, pasi u bë më klasike dhe iu largua versionit të mëparshëm që ngjiste më shumë me “shpendin krenar” në origjinalin e tij.

Flamuri me yll të cilin regjimi serb ua imponoi shqiptarëve të Kosovës

Flamuri i Dardanisë apo flamuri që është futur në përdorim nga kryetari i ndjerë i Kosovës, Ibrahim Rugova. Ky ishte propozimi i parë për flamur shtetëror të Kosovës

Një emigrant shqiptar i Bukureshtit, poet i ri në atë kohë, Aleks Drenova, ka shkruar ca vargje – ose më saktë ka përkthyer e përshtatur një poezi rumune – diku në vitin 1907 ose 1908, atëherë kur Shqipëria ende nuk ekzistonte si shtet. Muzikën e bëri – apo e përshtati – një rumun. Shqiptarët e Bukureshtit arritën ta sillnin himnin, muzikën dhe fjalë bashkën në Shqipëri. Më 28 Nëntor 1912, flamuri dhe himni u bashkuan, më në fund në Vlorë. Në kohën që flamuri i saposhpalosur shpallte lindjen e shtetit të ri, himni i tij u këndua për herë të parë në të njëjtin shesh.

Ky himn, i adaptuar me tekst dhe muzikë, ngjallë shumë reagime ndër shqiptar. Gjatë 100 vjetëve të ekzistencës së shtetit të Shqipërisë, ka pas shumë tentative që të bëhet një himn tjetër, origjinal shqiptar. Por, këto tentime kanë dështuar.

Në lidhje me “Himnin e Flamurit”, Shkrimtari i njohur, Ismail Kadare, megjithatë përmend një aspekt pozitiv.

“Frikën dhe optimizmin e mos shuarjes si komb, populli ynë e ka betonuar edhe te Himni Kombëtar”, ka thënë ai.

Aleks Stavre Drenova – Asdreni: “Autori” i vargjeve të himnit kombëtar shqiptar

Studiuesi, kompozitori dhe akademiku Vasil Tole, në një studim rreth himnit kombëtar shkruan: “Problemi i shqyrtimit të historisë së krijimit të himnit tonë kombëtar ‘Rreth flamurit të përbashkuar’ (apo qoftë edhe i bërjes ose jo të një himni tjetër), janë para së gjithash probleme për t’u diskutuar dhe rrahur nga muzikologjia shqiptare. Pohimi i këtij momenti në hyrje të shkrimit tonë ka një rëndësi të veçantë, pasi, siç do të shohim më poshtë, mungesa e analizave, debateve artistike dhe problemore mbi lëndën në fjalë, në më të shumtën e rasteve ka sjellë shtrembërime dhe keqkuptime të pavend lidhur me sa më sipër. Për këtë arsye, por dhe për disa të tjera syresh, jemi përpjekur që nëpërmjet këtij shkrimi integral lidhur me himnin tonë kombëtar ‘Rreth flamurit të përbashkuar’ të shprehim të çka dimë deri më sot rreth njërit prej simboleve tona kombëtare.

Në një vështrim të përgjithshëm, çështja e himneve kombëtare të vendeve të ndryshme është një problem i cili filloi të popullarizohej fillimisht në Angli, diku aty nga mesi i shek. XVIII. Në fakt, himne ka patur edhe përpara kësaj kohe, por rëndësia dhe kuptimi i tyre nuk ka qenë në këtë shkallë kaq të rëndësishme të cilës i referohemi neve sot, pasi askush nuk e mendonte se ky lloj formimi i ri muzikor do të përfaqësonte një nga gjetjet gjeniale të të shprehurit të shpirtit të popujve. Muzikologjia daton si të parin himn atë të Holandës, himn i cili i përket vitit 1572 – ‘Wilhelmus van Nassouwe’. Ndërkohë, himni me fjalët më te vjetra në origjinë i përket himnit japonez, rreth shek. IX, tekst i cili rrjedh kryesisht nga folklori. Po në këtë arsyetim, himni më i gjatë në ekzekutim është ‘Marcha de la Patria’, i Argjentinës kompozuar nga Blas Parera në vitin 1813; ndërkaq himni kombëtar me më shumë vargje është ai i Greqisë etj. Pra siç e shohim, historia e formimit të himneve kombëtare është e ndryshme në vende të ndryshme.

Me sa duket, në përcaktimin ose jo të një krijimi muziko-letrar si himn kombëtar, rol kryesor kanë luajtur edhe kontekste të caktuara, kryesisht historike në historinë e një vendi. Por, ka edhe shembuj të tjerë. Këtu gjej rastin të përmend faktin, se p.sh himni zyrtar i Vatikanit u përcaktua në vitin 1949 me anë të një vendimi zyrtar të Selisë. Në bazë të himnit të Vatikanit qëndron muzika e kompozitorit francez Sharl Guno, i cili e shkroi këtë muzikë në vitin 1846 (vepra quhet ‘Marcia Pontificiale’ dedikuar papa Piut të XI), muzikë e cila gati 100 vjet më vonë u vendos të ishte himn zyrtar i Selisë së Shenjtë. Dhe raste të tilla ka shumë.

Deri më tani, poeti Lasgush Poradeci është ai i cili ka përshkruar dhe botuar i pari historinë e krijimit të himnit tonë. Në punimin ‘Himni kombëtar: Flamurit pranë të bashkuar dhe gjeneza e tij’ L. Poradeci bëhet kështu edhe rrëfyesi kryesor për këtë ngjarje madhore. Në rrëfimin e tij të tërheq vëmendjen një hollësi. Kjo hollësi lidhet me faktin e thjeshtë se askush në ato çaste historike për Shqipërinë, nuk mendonte se ajo këngë e ngritur dhe e kënduar për të parën herë nga kori i kolonisë shqiptare të Bukureshtit, do të ishte himni i ardhshëm. Ja ç’thotë Lasgushi: ‘Me fjalë të tjera, himni nuk u përgatit me qëllimin e posaçëm që të shërbejë si Himn Kombëtar, të përmbushë misionin e shenjtë të këngës simbolike zyrtare të popullit’.

Nga këto radhë, por dhe nga zhvillimi i mëtejmë i historisë së Shqipërisë, vëmë re se në kushtet kur nuk kishte shtet shqiptar ishte jashtë mendjeje, që dikush të mendonte që në fillim të kishim himnin e pastaj të bënim shtetin, si me thënë: ‘Buxhakun para oxhakut’. Shumë vite më vonë, poeti i shquar Migjeni shkroi poezinë me titull ‘Kënga që s’kuptohet’, kushtuar melodisë sonë kombëtare. Në përpjekje për ta zhvendosur titullin e poezisë nga konteksti i saj, do të shohim se ky emërtim qëndron fare mirë për të, nisur jo vetëm nga largësia nga data e krijimit të himnit, por dhe se shkrimet historike për gjenezën e himnit tonë, kanë shërbyer në të njëjtën kohë edhe si kronikë besnike e lindjes së tij, por dhe si alibi.

Gjatë hulumtimeve të materialeve dokumentare rreth lëndës në fjalë, në librin ‘The Guinnes Book of Music’, është shkruar si më poshtë: ‘Himni ‘Rreth flamurit të përbashkuar’ është pranuar si himn kombëtar i Shqipërisë në vitin 1912. Fjalët e himnit janë shkruar nga Asdreni. Muzika e himnit është kompozuar nga Ciprian Porumbesku’.

Duke i shqyrtuar një nga një për sa më sipër, e vërteta do që të theksohet fakti kuptimplotë, se përpara se himni të bëhej himn zyrtar i shtetit të ri shqiptar më 1912, po sipas Lasgushit, ‘kjo ngjau se populli e gjeti të pëlqyer; vetë e dëshiroi ai ashtu, nga gjiri i tij i dha trajtën dhe frymën, vetë e shenjtëroi, duke e dashur me zemër gjer në therori dhe më shumë e përtej vetëtherorisë. Me të luftuan çetat e kryengritjes që ishin nëpër gjithë viset e Atdheut, dhe vdiqën vdekjen e ëmbël dëshmorët e lirisë. Me të u ngrit Flamuri në Vlorë’.

Me pak fjalë, kjo do të thotë që ngritja e flamurit nën tingujt dhe fjalët e ‘Betimit mi flamur’ ishte vetëm një akt formal nga ana e Ismail Qemalit për ta njohur këtë këngë si këngën tonë kombëtare.

Së dyti, lidhur me fjalët e himnit. Në asnjë vend të botës, nuk gjejmë një himn kombëtar i cili t’i kushtohet po një simboli tjetër kombëtar siç është flamuri dhe që të dy së bashku t’i kushtohen atdheut. Ja poezia e plotë e ‘Betimi mi flamur”’ (Hymni patriotik) e shkruar dhe publikuar nga Asdreni në vitin 1908:

Rreth flamurit të përbashkuar
Me një dëshir` e një qëllim,
Të gjith` atij duk` ju betuar
Të lidhim besën për shpëtim.
Prej lufte veç ay largohet
Që është lindur tradhëtor,
Kush është burrë nuk frikohet,
Po vdes, po vdes si një dëshmor!
Në dorë armët do t`i mbajmë
Të mprojmë atdhenë më çdo kënt,
Të drejtat tona ne s`i ndajmë;
Këtu armiqtë s`kanë vënt.
Se Zoti vetë e tha me gojë
Që kombe shuhen përmi dhe,
Po Shqipëria do të rrojë;
Për të, për të luftojmë ne!
O flamur, flamur, shenj` e shenjtë,
Te ty betohemi këtu,
Për Shqipërin` atdhen` e shtrenjtë,
Për nder` edhe lavdimn` e tu.
Trim, burrë quhet dhe nderohet
Atdheut kush iu bë theror;
Për jet` ay do të kujtohet
Mi dhet, mi dhe si një shenjtor!

Lidhur me origjinalitetin e poezisë së himnit do të citonim përsëri Lasgushin i cili thotë se ‘titulli ‘Betimi mi flamur’, që i ka vënë himnit Asdreni, është një koncept dhe një akt e fakt etnikërisht shqiptar’. Po të njëjtën gjë në koncept e pohon edhe Migjeni, qysh në vargun e parë të poezisë kushtuar Melodisë kombëtare: ‘U vodh kënga nga zemra e kombit’. Që të gjithë e njohin edhe kontekstin e betimit popullor mbi flamur: ‘Nën hijen e tij qofshim dhe në dorën tonë valoftë’…

Ciprian Porumbescu, autori rumun i muzikës “Pe-al nostru steag e scris Unire”, që është përdorur te Hymni i Flamurit

Na duhet të themi se mbas pëlqimit të përgjithshëm të ‘Rreth flamurit të përbashkuar’ si himn kombëtar (1912), në mënyrë të vazhdueshme janë shkruar këngë apo qoftë edhe vetëm poezi për himn kombëtar. Poezi për himn kombëtar kanë shkruar At Gjergj Fishta më 1913, Ernest Koliqi më 1921 si fitues i vendit të parë në konkursin për himn kombëtar shpallur nga Ministria e Arsimit, Fan S.Noli më 14 nëntor 1926 me titull ‘Hymni i flamurit’, Mihal Grameno me titull ‘Kënga Kombëtare’, Hil Mosi ‘Himn i Bandës së Lirisë’. Himn kemi edhe nga poeti Lasgush Poradeci më 1933, të botuar tek ‘Vallja e yjeve’ etj. E përbashkëta e gjithë këtyre poezive është fakti se që të gjitha pothuajse i referohen përsëri simbolit të flamurit, gjë që është edhe në thelb të poezisë së Asdrenit.

Mbi njatë flamur Perëndia
me dorë t’vet Ai ka shkrue:
Për shqiptarët do t’jet Shqupnia..

O vend e vatër,
O nëne e babë.

Një poezi të shkëlqyer përsa i përket referencës sonë lidhur me flamurin kemi edhe nga Zef Serembja:

Flamuri shqiptar
S`i shihet n`horizont i dlirë shkëlqimi
Dhe as nuk i fal ngjyrat për fitore
Më nuk shartohet mbi lavdin njerëzore
Porsi një shenjë drite apo mjerimi.
I grisur ra dhe s`e përfill njeri,
Dhe gjindja e Arbrit, e ndershme e krenare
mori mërgimin dhe as ndalet fare
në një breg mikpritës n`siguri.

N`mëshirë të fatit përherë duke ndeshur
Intruga diplomatësh, n`hidhërim
Ç`do shpresë e ç`do premtim ngadalë i tretet
Dhe koha kalon, rend fluturim.
Nga gjithshka na premtuan asgjë s`mbetet.
Më keq na shkelin se sa truall`n e zhveshur.

Qysh në vitin e parë të vendosjes së mbretërisë nga Ahmet Zogu, Shqipëria u bë edhe me himnin e mbretërisë. Në ndryshim nga himni ‘Betimi mi flamur’, himni i ri mbretërisë i kushtohej tërësisht figurës së mbretit, një traditë e njohur kjo për të gjitha himnet e mbretërive, me muzikë të Thoma Nasit dhe me fjalë të Kristo Floqit. Një tjetër përpjekje për himn mbretëror kemi edhe nga Loni Logori, i cili nuk arriti të njihej si i tillë. Një variant i himnit të mbretërisë është interpretuar dhe regjistruar në disqe nga sazet e Selim dhe Hafize Leskovikut në vitet ’20.

Në vitin 1922, Këshilli i Ministrave shpall konkursin për bërjen e ‘Himnit zyrtar kombëtar’. Për shpalljen e konkursit dhe kriteret e tij caktohet Ministria e Arsimit ku ndër të tjera u përcaktua edhe masa e shpërblimit prej 1000 franga ari për vjershëtarin e himnit dhe 3000 franga ari për kompozitorin e tij. Më tej, në vitin 1937, në përvjetorin e 25 pavarësisë, u organizua një konkurs, me qëllim bërjen e një himni tjetër kombëtar. Sipas arsyetimeve të Komisionit të ngritur për kremtimet e 25 vjetorit të vetëqeverimit, ‘… hymni i sotëm i flamurit kombëtar asht fjalë për fjalë përkëthimi i një marshi rumun dhe gjithashtu melodija e tij asht nji kopjim i plotë i muzikës rumune”’.

Duke e konsideruar ekzistencën e këtij himni ‘… si një cen për ndërgjegjen kombëtare dhe për sedrën t`onë atdhetare”, komisioni i përbërë nga Parashqevi Kyrias, Mati Logoreci, Kol Rodhe, Telki Selenica, Sotir Papakristo, Karl Gurakuqi, Zoi Xoxa, Lasgush Poradeci, Qemal Butka dhe Odhise Paskali në mbledhjen e datës 05. 03. 1937 vendosën hartimin e një himni tjetër me frymë thjesht shqiptare. Ky komision ngriti edhe një komision-juri, e cila do të vendoste për caktimin e krijimit artistik i cili do të ishte himni i ri kombëtar. Komisioni përbëhej nga At Gjergj Fishta, Mid`hat Frashëri dhe Konstantin Cipo. Për hir të së vërtetës, Mid`hat Frashëri bën dorëheqjen nga kjo Juri-  dorëheqje e bërë e ditur publikisht me letrën e tij të dt.26. 07. 1937 drejtuar Komisionit qendror të kremtimeve të vetëqeverimit. Nga 76 krijime, juria e përbërë nga At Gjergj Fishta dhe Kostaq Cipo shpallën fitues himnin e krijuar nga Beqir Çela, i cili mbante pseudonimin ‘Osoja i Ri’.

O Flamur, yll i lirisë,
Valëvit me plot shkëlqim;
E prej qiellit t`Shqipërisë
Të dëgjohet në amëshim

Fakt është se ky konkurs për poezinë e himnit nuk u pasua edhe nga një tjetër konkurs i cili do t`i kushtohej muzikës së tij. Për këtë arsye, duke mbetur vetëm një tekst, kjo poezi nuk pati popullaritet dhe si e tillë u fshi nga qarkullimi, megjithëse pjesëmarrësit dhe krijimet e këtij konkursi u botuan në shtypin e kohës. Për variacion të temës së njohur të flamurit, edhe konkursi në fjalë u quajt ‘Tekstet për konkursin e Hymnit të Flamurit’. Më pas kemi edhe një konkurs për melodinë e himnit kombëtar. Në konkurs u shpall fitues një kompozitor italian mjaft i njohur, por edhe për këtë nuk pati një vendim zyrtar të mëtëjshëm për ta zyrtarizuar si himnin tonë kombëtar.

Krijime artistike mbi këtë temë, të konsideruara në vetvete të pavarura (por me titullin ‘Hymni Mbretnor’), kemi të realizuar me vargje të Loni Logorecit… Ky variant është botuar edhe me nota dhe hapet me strofën:

Ardhi koha e bekuar
Për Shqipëri të lëftojmë
Mbretin tonë ta nderojmë
Dhe të vdesim të gëzuar

Në kopertinë të këtij botimi krahas titullit ‘Hymni Mbretnor’, gjejmë edhe foton e tenorit të shquar arbëresh Giuseppe Mauro dhe shënimin ‘…kënduar prej të dëgjuarit tenorit shqipëtar Zotit Giuseppe Mauro’.

Në këtë kohë, një përpjekje tjetër për të ndryshuar himnin ekzistues të flamurit u bë edhe nga ana e kompozitorit Thoma Nasi dhe poetit Kristo Floqi. Në ndryshim nga sa më sipër, këta dy autorë e ruajtën të paprekur linjën melodike të ‘Himnit të Flamurit’, por synuan ndryshimin e vargjeve të tij. Me këtë rast, kompozitori Thoma Nasi realizoi të parin klavir të himnit tonë kombëtar së bashku me harmonizimin përkatës

Pas pushtimit , në vitet 1942-43, në malet e Shqipërisë partizania Dhora Leka krijoi himnin e ushtrisë çlirimtare, himn i cili njihet edhe sot zyrtarisht si himni i ushtrisë sonë, kjo krahas shumë himneve të brigadave partizane apo formacioneve të tjera luftarake etj.

Pas çlirimit të vendit më 29 Nëntor 1944, rreth fundit të vitit 1945 dhe fillimit të vitit 1946, u organizua konkursi i parë shtetëror për himn kombëtar. Krahas shumë krijimeve të paraqitura, si krijimi më i mirë u shpall ‘Himni i Shqipërisë së re’, me poezi të Skënder Luarasit dhe muzikë të Kristo Konos, rezultat që u bë i ditur me shpalljen e Shqipërisë republikë më 11 Janar 1946.

Koha tregoi se edhe ky krijim artistik nuk u ligjërua që të zëvendësonte himnin ekzistues për arsye nga më të ndryshmet, megjithëse ‘Himni i Shqipërisë së re’ (në ndonjë rast edhe me fjalë të tjera), pati interpretime të ndryshme, kryesisht nga kori i ushtrisë. Pas kësaj, përpjekjen tjetër serioze për të shkruar një himn, e kemi në fillim të viteve ’70. Nga Këshilli i ministrave të asaj kohe, në bashkëpunim me Ministrinë e Arsimit dhe Kulturës si dhe Lidhjen e Shkrimtarëve dhe Artistëve të Shqipërisë, u shpall një konkurs për ‘Himnin e Republikës’. Në këtë konkurs morën pjesë ajka e krijuesve tanë, ndër ta Çesk Zadeja, Ismail Kadare, Tish Daija, Fatos Arapi, Nikolla Zoraqi, Xhevahir Spahiu, Pjetër Gaci, Feim Ibrahimi, Tasim Hoshafi etj. Sipas ish sekretar të lidhjes së shkrimtarëve dhe artistëve, studiueses dhe kritikes së muzikës, Hamide Stringa, konkursi pati një organizim shumë serioz – si nga ana e krijuesve ashtu edhe nga organizatorët. Më kujtohet se kemi bërë shumë takime për të parë materialet dhe për t’i seleksionuar. Pas seleksionimit u arrit në dy variante. Në himnin e krijuar nga Çesk Zadeja dhe në atë të Nikolla Zoraqit me poezi të Fatos Arapit të titulluar ‘E lirë u ngrit toka jonë’. Pati mendime që të njihej si himn edhe kënga e Pjetër Gacit: ‘Për ty atdhe’.

Historia e himneve vazhdon edhe më tej, por gjithsesi pa sjellë ndonjë rezultat i cili të ndikonte në ndryshimin e himnit tonë kombëtar. Në të gjithë këtë histori të himneve të tjera, ajo çka duhet thënë është e lidhur me faktin se asnjë vendim nga cilido forum artistik apo shtetëror, nuk ka ndikuar në zëvendësimin apo ndryshimin e himnit ekzistues të flamurit, për arsyen e thjeshtë, se himni është ngulitur thellë me rëndësinë, peshën dhe domethënien e tij në memorien kolektive të shqiptarëve.

Ndoshta gjithë çka thamë më sipër mund të jenë një argument i mjaftë për të kuptuar, se pse kanë ‘dështuar’ përpjekjet për të ribërë në himn të ri të Shqipërisë. Kjo nuk do të thotë se s’do të ketë përpjekje të tjera, por mendoj se mbrapa tyre, edhe sikur himni ‘Rreth flamurit të përbashkuar’, të mos njihet më si himn zyrtar, shqiptarët kudo që të jenë do të vazhdojnë përsëri të këndojnë thjesht këngën ‘Rreth flamurit të përbashkuar’.

Së fundi, ajo që duhet ritheksuar është fakti se ndryshe dhe si në asnjë himn tjetër të botës, himni ynë ekzistues është një me flamurin tonë kombëtar. Ky binom shprehet që në titullin e poezisë së himnit ‘Betimi mi flamur’, që siç e përsëritëm është një akt e fakt etnikërisht shqiptar. Nisur nga ky vështrim, himni është edhe kënga e flamurit dhe njëkohësisht edhe kënga jonë zyrtare. Për veçoritë e popullit tonë, popull i ndarë… faktor i bashkimit kombëtar, faktor i ‘prishjes’ së kufijve artificialë, faktor i unifikimit etj. ka qenë edhe flamuri dhe himni ynë i njëjtë. Për sa më sipër, e udhës do të ishte që të presim kohë më të qeta, kohë gjakftohta të cilat do të na ndihmojnë që të rishikojmë të gjithë së bashku, me qetësinë dhe maturinë e duhur gjërat të cilat mund të ishin bërë ndryshe, ku një ndër gjërat mbase do të ishte edhe himni.

Deri atëherë, himni i vërtetë i shqiptarëve apo ‘Avazi ynë kombëtar’, siç shprehet Konica, do të jetë ai që do të njihet, do të këndohet dhe do të respektohet nga të gjithë shqiptarët, ashtu siç është shkruar në nenin 14, pika 4 të Kushtetutës: Himni Kombëtar është ‘Rreth flamurit të përbashkuar’”.

Ndërkaq, studiuesi Ramadan Sokoli, rreth gjenezës së “Himnit të Flamurit” shkruan: “Dihet se ‘Himnin e Flamurit’ e ka kompozuar Ciprion Porumbesku (1853 – 1883) nga Moldavia, në gjysmën e dytë të shekullit XIX, kur po studionte në konservatorin e Vjenës. Atje, në kryeqytetin e ish-perandorisë austro-hungareze u këndua nga një grup koral i studentëve të shoqatës Rumani June (Rumani e Re) Himni ‘Pe-al nestin steag’, himn që ushtroi një ndikim të madh gjatë përpjekjeve të popullit rumun për pavarësi dhe që më vonë u bë himn kombëtar i tyre (Pas çlirimit, rumunët e zëvendësuan me një himn të ri).

Po të kërkojmë burimin e motivit të këtij himni, mund të gjendet shumë më larg. Siç do të shihet më poshtë, motivi i këtij himni i ka prindërit ndër disa balada kalorsiake të hershme, ndër disa këngë të punës, si dhe ndër disa këngë patriotike të traditës gjermane. Gjendet gjithashtu në disa këngë punëtorësh të traditës çekosllavakë. Dëshmitë më të hershme për këtë motiv janë hasur në traditat gjermane. Së pari, në një baladë epike të shekullit XVI me titull ‘Es spielt ein Ritter und einer Magd’.

Të njëjtin fillim anakruzik me shkapërcim në kuarte, të njëjtin arpezh tonesh në kuintakordin e tonikës që vjen si një këngë apo si himn, motiv të cilin në këto përmasa mund ta gjejmë në vepra madhore sinfonike. Rëndom një motiv i huaj mund të shfrytëzohet me dashje, por si citat, anasjelltas rastis rëndom që një autor pa dashje, e si të thuash pa vetëdije, përsërit diçka të krijuar nga tjetërkush. Ndërkohë, për shkak të lajthitjeve të kujtesës pandeh se ka krijuar diçka të re.

Ka edhe raste ku nuk çalon kujtesa, por ndërgjegjja e vetë autorit që ngatërron me dashje krijimtarinë e mirëfilltë me punën e kopsistit (fjala krijimtari këtu nuk ka ndonjë vështrim metafizik të shpikjes nga hiçi). Askush nuk lind i ditur, por mëson diku në ndonjë shkollë ose nga ndonjë mjeshtër, duke përfituar nga përvoja si dhe duke pësuar pak a shumë ndikimin e tyre. Elementët e ndikimit të shkollës ose të mjedisit të huaj përligjen deri diku në punimet e autorëve të rinj, por ndërmjet imitimit dhe krijimtarisë së mirëfilltë ka një shkallëzim të gjerë që shkon nga stili origjinal deri tek ajo dobësi që quhet “plagjiaturë”. Sesi duhet kundruar rasti në fjalët ndikim i mjedisit të studimeve apo përvetësim i pjesshëm, imitim i vetëdijshëm, reminishencë e rëndomtë, apo diçka tjetër, sikush le ta gjykojë ashtu si t’i duket më e arsyeshme. Gjithsesi Himni i Flamurit kompozuar nga Ciprian Porumbesku qëndron si kompozim, pavarësisht se ndërtimi i gjymtyrës kryesore që përbën gjysmën e temës së parë, është pothuajse i njëjtë me motivin steriotip të atyre këngëve të hershme gjermane që u cekën më lart, dhe se pikërisht nga kjo temë e huazuar zë fill shtjellimi i këtij himni.

Përpjekje për të shkruar një himn shqiptar ka patur edhe nga poetë dhe muzikantë patriotë, që gjatë Rilindjes Kombëtare iu digjej zemra dhe shpirti që kombi ynë i stërlashtë të kishte shtetin e vet dhe gjithçka që rrjedh prej tij, si flamurin, himnin kombëtar. Pra, simbolet e një shteti.

Nga këto vjersha, me patos po citojmë njërën prej tyre që është:

O flamur i Shqipërisë,
Ti je ndera e gjaku i jonë
Sot u ngrite në Vlorë
Udhërëfyes i trimërisë
Mbi ty Shqipja hapi fletët
U bashkua me ty Shqipëria
Qoft’e lirë si ti përjetë
E madhnoftë Perëndia
Sytë si dielli të lëshojnë rreze
Shqipninë anembanë shiqoje
Prej Tivari e te Preveza
Shpejt hap krahët e mbroji
Shqipe ngreje djelmëninë
T’ipet zani e kushtrimi
Se anmiqtë e Shqipërisë
E shkelnë, burra ku ini!
Merr Flamurin ndër thonj shqipe
Gjithë trimije të vrullojë
Përmbi male, brigje hype
Kufinit jashtë armiqtë dëbo!

Këtë vjershë e muzikoi Thanas Floqi, i cili në jetëshkrimin e tij ka shënuar se asokohe e këndonin përditë në Vlorë dhe më poshtë ka shprehur keqardhjen që ‘s’e përdorëm për himnin e flamurit tonë’. Shtojmë se ndërkohë për këtë flamur janë përshtatur e janë përhapur edhe këngë të tjera, por asnjëra syresh nuk arriti të zgjidhej si himn kombëtar i miratuar me dekret shtetëror…

Poeti Lasgush Poradeci, në artikujt e tij, ballafaqoi poezinë e Bersanit (të përkthyer nga vetë ai në gjuhën shqipe), me përshtatjen e Asdrenit.

Mbi flamurin tonë
(Zaharia Borsan)

Mbi flamurin tonë është shkruar bashkim
Bashkim në vetëdije dhe në ndjenja,
Dhe nënë hijen e tij të madhërishme
Do përballim çdo goditje.
Në luftën e rëndë trembet ai
Që vetë është i arratisur
Po ne të bashkuar në çdo kohë
Do jemi, do jemi mundës.
E armatosën dorën tonë
Që të mbrojmë një vend të shtrenjtë
E drejta jonë është zotëronjëse
Dhe qëllimi jonë i shenjtë.
Dhe në librin e përjetësisë shkruan
Se shumë kombe do humbasin
Po Rumania jonë e shtrenjtë
Përjetë, përjetë do lulëzojë

…Gjatë historisë së himnit tonë, ka patur vazhdimisht ide dhe mendime të intelektualëve, që për hir të krenarisë kombëtare, kanë shfaqur vazhdimisht ide për ta patur himnin tonë origjinal, me ngjyra kombëtare dhe të mbështetur në motivet e traditës sonë kombëtare me tekst dhe muzikë. Kjo kërkesë e natyrshme, por dhe e domosdoshme u bë objekt diskutimesh në kuadër të 25-vjetorit të pavarësisë, në vitin 1937. Për këtë arsye, u ngrit një juri, e cila, pasi shqyrtoi vjershat e 76 pjesëmarrësve, zgjodhi vetëm dy syresh, të cilat ia paraqiti Komisionit Qendror. Anëtarët e këtij komisioni u zunë ngushtë, sepse nuk po dinin për cilën nga ato dy poezi të vendosnin. Siç shkruante me këtë rast gazeta e Korçës (12 gusht 1937) për njërën syresh u shprehën se ishte ‘një chef d’oeuvre sublime, majestouz’, kurse tjetra ishte popullore…

Nuk po zgjatemi me prapaskenat dhe me dallaveret e këtij konkursi, për të cilat nuk heshti as shtypi i asokohshëm (shih Gazeta e Korçës, datë 1 shtator 1937), por po kufizohemi të vëmë në dukje, se pasi u zgjodh, më në fund vjersha e nënshkruar me pseudonimin ‘Osua i ri’ (Beqir Çela), mbetej për të menduar për muzikën e saj. Për këtë qëllim pritej që të vinte një kompozitor i ftuar enkas nga Italia. Me të drejtë redaksitë e disa revistave të lënduara në sedrën kombëtare, u acaruan dhe shpërthyen me një sërë artikujsh interesantë nga kjo pikëpamje. Ja për shembull, se çka shkruante ‘Gazeta e Korçës’ më datën 19 gusht të vitit 1937: ‘Komisioni për kremtimin e 28 Nëntorit po bën një padrejtësi të madhe ndaj kompozitorëve tanë. Marrim vesh me hidhërim se melodia, muzika, do t’i besohet një të huaji. A nuk është turp që iu japim një shuplakë kaq të fortë kompozitorëve tanë? Dhe ata të gjorët se meritojnë, se megjithë shpërfilljet dhe dekurajimet prapëseprapë janë munduar të përhapin muzikën ndër ne, t’i japin vendit tonë një faktor qytetërimi. Të paktën, më thosh një mik, të bëjmë një konkurs internacional dhe të pranojmë dhe kompozitorët tanë në atë konkurs, për një këngë apo një himn, por edhe një vepër madhore me përmasa sinfonike. Këto krijime u ekzekutuan gjatë një mbrëmjeje nga orkestra frymore e kryeqytetit’.

Pra, ndryshe nga sa thuhet në një enciklopedi të huaj, u ekzekutuan nga një kor vashash shqiptare në prani të vetë autorit (shih Enciklopedia della Musica-Rizzilo Ricordi Milano 1972 vëll. IV. Fq. 130.) Ekzekutimi u bë në sallën e Bashkisë në prani të komisionit të katër himneve të kompozuara nga konkurrentët Luigj Filaj (1898-1978), Kristo Kono (1907-1991) Pjetër Dungu (1907-1989) dhe E. A. Mario (pseudonimi i poetit dhe kompozitorit italian Xhovani Gaeto 1884-1961, autor këngësh shumë të përhapura asokohe nëpër Itali, ndër të cilat spikat veçanërisht ‘Legjenda del Pive’ kompozuar më 1918) i ardhur enkas nga Italia. Siç parashikohej konkursin e fitoi ky i fundit. Një faksimile e himnit të zgjedhur u botua asokohe në gazetën ‘Drita’ dhe në revistën ‘Java’ nr.28 të vitit 1937, ku pranë firmës së kompozitorit si për ironi është shënuar qartë edhe data e vitit fashist (E. A. Mario, Tirana 11-octobre, 1937. XV). As me këtë rast nuk heshti Gazeta e Korçës, e cila shkruante: ‘Siç duket Himni i Flamurit u pranua nga qeveria dhe pritet të dalë urdhëri përkatës për t’i detyruar shqiptarët ta pranojnë himnin kombëtar. Himni i vjetër që simbolizonte vetëamëshimin për lirinë e atdheut quhet i papërshtatshëm! U bë mirë ose jo, do të gjykojë historia. Neve sot nga shtyllat e kësaj gazete urojmë që shembulli i ndërrimit të himnit kombëtar të mos përsëritet dendur’…

Polemikat për himnin e flamurit në shtypin e kohës vazhduan. Sidomos në numrat e gazetës ‘Java’, e cila në numrin 21 (gusht 1937) shkruante për këtë çështje: ‘Një herë bëhet himni. Prandaj ne jemi të mendimit të mos e ndryshojmë se historia nuk ndryshohet’… Dhe në numrin 23 të po atij viti nën titullin: ‘A duhet ndryshuar Himni i Flamurit’ shtonte: ‘Është e vërtetë se himni i sotshëm i flamurit tonë është një kopjim i një himni të huaj. Por, a thua se kjo formon një arsye të fortë për zëvendësimin e tij’? Pra, edhe redaksia e kësaj reviste e shihte si të panevojshëm zëvendësimin e Himnit të Flamurit, sepse ‘ky himn ka udhëhequr sa e sa ëndrra dhe entuziazmuar shpirtëra, sepse ka ringjallë kujtime përpjekjesh që përbëjnë një burim për atdhedashurinë, sepse ka rrënjë të thellë në zemrat shqiptare dhe këto zemra do të ndjejnë dhimbjen më të madhe kur të lëndohen e të shkulen ato rrënjë’.

Gjithashtu e një mendjeje me redaksinë e revistës së lartpërmendur ishte edhe Gazeta “Korça”, e cila në numrin e 12 gushtit të vitit 1937 shkruante se ‘është gabim ndërrimi i Himnit të Flamurit me tjetër të ri, i cili disi i mirë qoftë kurrë nuk mund të ngjallë atë entuziazëm të flaktë patriotik të të parit’. Po kjo gazetë, në numrin e 23 gushtit të atij viti shkruante: ‘Himni ynë i vjetër i flamurit duhet të mbetet si kujtim historik dhe si simbol i luftërave për liri. Asnjë himn tjetër nuk mund ta zërë vendin e tij, duke hyrë në shpirtin e popullit, si ka hyrë marshi ‘Rreth flamurit’… Dhe, do të jetë gabim i madh që kjo këngë e bukur patriotike, e cila që prej 30 vjetësh po entuziazmon zemrat e shqiptarëve të zëvendësohet zyrtarisht me një himn të ri…

Për më tepër Gazeta e “Korçës”, në numrin e 1 shtatorit të atij viti botoi një artikull të gjatë prej pesë shtyllash nën titullin: ‘Si varroset një himn që këndohej me një burrëri në kohërat e robërisë dhe të gjakut e vendin e tij e zë një tjetër i thurrur në kohë paqeje’. Ndër shtyllat e kësaj gazete u botuan edhe këto fjalë të një veterani. ‘Himni i Flamurit të mos ndërrohet pse ai u thurr në kohën e robërisë kur gjaku shqiptar vlonte për liri, kur populli shqiptar zuri të ndjejë kombësi, njëjësi e vëllazërim’…

Dihet se himnet kombëtare janë si të thuash përfaqësimi poetiko-muzikor i popujve përkatës, ashtu siç janë stemat dhe flamujt përfaqësimi i tyre figurativ. Në përgjithësi, gjeneza dhe përhapja e tyre lidhet me ndonjë ngjarje historike të shënuar për jetën e kombit, por ndonëse disa syresh kanë lindur në rrethana lëvizjesh politiko-shoqërore të rëndësishëm, krahas himneve origjinale të kompozuara qëllimisht në rrethana të përcaktuara nuk mungojnë himnet e përqafuar më vonë të huazuar nga vende të ndryshme…

Ka patur edhe raste përshtatjesh të tilla si himni i Rusisë cariste kompozuar mbi fjalët e dy strofave të shkruara nga autorë të ndryshëm. Konkretisht më parë u shkrua strofa e dytë nga P. Cajkovski më 1814 dhe pastaj 20 vjet më vonë u shkrua strofa e parë nga Aleks Lëoft (1799-1870) me urdhrin e Car Nikollës së parë. Këtë himn e nxori jashtë përdorimit Revolucioni i Tetorit më 1917. Vjersha e himnit grek ka qenë shkruar më 1823, ndërsa muzika e tij u kompozua pas afro 20 vjetësh nga Nikolaes Manxaras. Mund të përmendim shumë himne kombëtare të kompozuar nga autorë të huaj, për shembull himni zyrtar i Spanjës, i cili u zëvendësua pas vitit 1931, ka qenë kompozuar nga një autor anonim gjerman, ndërsa himnin e SHBA e ka kompozuar një autor anglez. Përveç këtyre mund të përmendim himnin e Bolivisë, kompozuar më 1845 nga italiani Bente Vincenti. Dikur Egjipti pat përshtatur si himn një marsh instrumental të kompozuar më 1871.

Ndër shembuj të njohur mund të përmendin rastin e himnit kombëtar hungarez, i cili dikur zëvendësoi marshin e Rakocit, pas një konkursi të shpallur më 1842 e të fituar nga kompozimi i Franc Erkilit (1810-1893).

Theksojmë se edhe ky kompozim ka qenë zëvendësuar fill pas dy vjetësh nga një tjetër himn i zgjedhur nëpërmjet një konkursi zyrtar. Disa himne kundruar nga pikëpamja e hijeshisë së tyre nuk paraqesin vlera të mëdha artistike, madje mund të mos kenë shumë vlera as si krijimtari origjinale. I tillë është rasti i himnit polak kompozuar nga Kuprinski, duke shkëmbyer një nga ariet e operas frenge ‘Le secret’ të Y.P.Solie (1796). I tillë është gjithashtu rasti i himnit kombëtar portugez kompozuar më 1822 nga Don Pedro I. Theksojmë se ngrehina e këtij himni shtjellohet porsi ariet e vjetra italiane ku për më tepër dallohet një frazë e tërë (Viva, viva, viva e Rey) krejt e njëjtë me atë të himnit kombëtar grek.

Në miratimin dhe në vlerësimin e disa himneve, kanë ndërhyrë edhe faktorë subjektivë, madje nganjëherë në mënyrë vendimtare. Rëndom vetë efekti i tyre emocionues kushtëzohet më fort nga rrethanat se sa nga cilësitë përkatëse. Sidoqoftë dihet se shumë himne kombëtare kanë ushtruar ndikime të rëndësishme si në kohë paqeje ashtu edhe në kohë lufte. Bukur e pat thënë Viktor Hygo se, ‘gjysma e fitoreve franceze i detyrohet Marsejezës’. Me të drejtë mallëngjehen veteranët, luftëtarët e një ideali kur dëgjojnë këngët që dikur këndoheshin në rrethana përpjekjesh historike, sepse ato këngë u kujtojnë ditët e betejave e të flijimeve për liri, u kujtojnë çastet e gëzueshme të fitoreve, sepse në ato këngë gjejnë vetveten dhe shokët e luftës.

Edhe tek ne, është e kuptueshme lidhja e disa veteranëve me Himin e Flamurit që i bashkonte ‘me një dëshirë, me një qëllim’. Ky himn që lidhet me rrethana historike aq të rëndësishme për vendin tonë, ashtu si sa e sa këngë patriotike të huazuara pa qenë si një armë e fortë politike…
Prej vitit 1956 e këtej, tri herë është shpallur konkurs për një himn të ri, meqë vetë sedra kombëtare kërkon që mos të përfaqësohemi me një krijim të huazuar. Mjerisht nuk u zgjodh asnjëri nga konkurruesit e shumtë, sepse kërkohej e pritej diçka më e goditur. Në këtë dështim ndikuan padyshim edhe ngatërresat e prapaskenat partiake të zgjedhës komuniste. Sidoqoftë, nëse ndërkohë shpata e Liktorit dhe ylli pesëcepësh u hoqën nga flamuri ynë si simbole të huazuara, vallë a duhet të pranojmë një himn kombëtar tërësisht të huazuar?

Urojmë që botimi i këtij shkrimi të shërbejë si nxitje për një himn të ri të kalitur në kullën e zjarrit të përvojës sonë. Që të jetë zëri kushtrimor i zemrës së popullit tonë e që të përshkohet nga afshi i kësaj zemre të madhe. Shkurt, të jetë i gatuar me intonacione kombëtare që të prekë ndjenjat e dëgjuesve shqiptarë”.

Flamurin e parë në Kosovë, përkatësisht në Prishtinë, e ka qëndisur Nixhari Batalli, më 1941. Nixhari ka vdekur, por as flamuri nuk është më. Flamurin e dytë e ka qëndisur Remzije Spahiu – Alibegu, po këtë vit. Flamuri i saj ruhet ende. Flamurin e tretë e ka qëndisur Emine Krasniqi, më 1949. Flamurin e saj e ka konfiskuar dhe djegur policia serbe.

Rashid Krasniqi është veprimtar i njohur i grupit “Shpresa”, që vepronte në kuadër të NDSH-së (Nacional Demokratikja Shqiptare) në Prishtinë, gjatë viteve 1949-1956. Këtij atdhetari i ishte dhënë për detyrë nga grupi i tij ilegal të vizatonte një flamur kombëtar, në kohën famëkeqe të Rankoviqit.

Marigo Posio, atdhetarja që ndrit në palët e Flamurit të Pavarësisë

Por, para se të vizatohej flamuri nga Rashidi dhe të qëndisej nga Eminja, në Prishtinë, ishin vizatuar dhe qëndisur më parë dy flamuj të tjerë (për këta dy flamuj ka të dhëna, mund të ketë dhe të tjerë për të cilët nuk dihet), për të cilët Rashidi ka mbledhur informata, thuhet në një artikull të botuar para ca vitesh në Javoren Politike Shqiptare “Zëri”.

Në Prishtinë, gjatë okupimit të Serbisë së parë, siç njihet në popull, vepronte grupi i patriotëve shqiptarë, të cilët mblidheshin në kafenenë “Siçani”, të Salih Valës, i cili ishte njëri nga këta patriotë. Në këtë kafene, e cila ndodhej përballë Teatrit të sotëm Kombëtar, ky grup vendosi ta ngrisë flamurin. Por, e keqja ishte se ky flamur nuk ishte asgjëkundi. Veprimtari Jakup Batalli, bashkë me dhëndrin e tij, Salihun, kishin vizatuar një shqiponjë dykrenëshe, të cilën e kishte qepur në flamur Nixhari Batalli, një kushërirë e Jakupit, me ndihmën edhe të Alije dhe Magbule Batallit.

Emine Krasniqi 

Këtë flamur këta veprimtarë e kërkojnë të kryer brenda 24 orësh. Sipas informatave që ka mbledhur Rashidi, patriotët dëshironin që ardhja e gjermanëve nga Podujeva ta gjente të ngritur flamurin në Prishtinë dhe t’u tregohej gjermanëve se aty ishte tokë shqiptare.

Më 9 prill 1941, natën, ngrihet ky flamur në kafenenë e Salih Valës, për të valuar katër vjet rresht.

Nixhari ka vdekur pa u martuar, ndërsa Magbulja u shpërngul në Stamboll.

Në fund të prillit 1941 valoi edhe një flamur tjetër në Prishtinë (gjithnjë sipas të dhënave të mbledhura nga Rashidi), në dyqanin e Abdullah Spahiut. Ky flamur ishte qepur nga motra e Abdullahut, Remzije Spahiu-Alibegu, atëkohë 16-vjeçare. Ndërsa, shqiponjën për këtë flamur e kishte vizatuar vëllai tjetër i Remzijes, Mustafa, bashkëveprues i Gjon Serreçit.

Ky flamur ishte vendosur edhe në gjimnaz, ndërsa e kanë përdorur gjatë vizitave të patriotëve nga Shqipëria në Kosovë…

Për Remzijen, siç ka deklaruar për “Zëri”, nuk ka rëndësi nëse do të quhet Marigona e Kosovës. Asaj i mjafton që e ka ruajtur gjatë kohëve të vështira këtë flamur, i cili është kujtim i çmuar nga vëllezërit…

Emblema e Ushtrisë Çlirimtare të Kosovës, me shqiponjën dykrenëshe

Më 1949, Nysret Novakazi, kryetar i grupit “Shpresa” të NDSH-së, i jep për detyrë Rashid Krasniqit të bëjë një flamur.

“Nga një faculetë e kohës së Shqipnisë, e cila kishte një shqiponjë të vogël, vizatova shqiponjën e madhe. Pas dy javë pune të fshehtë, sipër saj shkrova fjalët ‘Shqipnija e shqiptarëve’, përfundi shqiponjës ‘Vdekje tradhtarëve’. Fjalët i konstruktova në formë eliptike dhe i vizatova pastaj në pëlhurë, e cila kishte një madhësi mesatare”, tregon sot Rashidi.

Qëndisjen e këtij flamuri e kishte bërë gruaja e Osman Krasniqit, i cili ishte i vetmi i martuar asokohe.

”Ishte koha e Rankoviqit, kohë e vështirë për gjithë shqiptarët. Më kujtohet si sot kur erdhi Nysret Novakazi, bashkë me burrin tim te na. Isha 21 vjeçe. Ata kishin ardhur që para se të filloj qëndisjen e flamurit, të betohem se këtë punë do ta kryej në fshehtësi dhe pa i treguar askujt. Flamur nuk kishte që të betohemi, por ishte një copë e zezë dhe një e kuqe, që simbolizonin flamurin dhe Kur’ani, para të cilave unë thashë: ‘Shpirtin e jap, nuk tradhtoj’”, ka thënë Eminja për “Zëri”.

E vendosur që punën ta kryejë pa e kuptuar askush, ajo kishte punuar tërë natën, duke bërë vetëm dy orë gjumë në mëngjes.

Flamuri shqiptar në Kosovë

“Kemi qenë familje e madhe, i kisha gjashtë kunetër; motrën e kam pasur të martuar për kunat, por as asaj nuk i kam treguar. E kam pasur një arkë, në të cilën e fsheha flamurin e qëndisur, i cili shpresonim se do të valonte. Një ditë, kur shkova me motrën që e kisha edhe kunatë, te një motër tjetër, duke u kthyer, e vërejtëm se policia kishte ardhur në shtëpi. Burrin ma kishin burgosur, ndërsa kishin ardhur të kërkonin armë, plisa me flamur dhe gjëra tjera. Pasi e bastisën dhe e demoluan shtëpinë, e hapën arkën, në të cilën ndodhej edhe flamuri i qëndisur, i vendosur në një kuti. Më pyetën se çfarë ka aty, por unë u thashë se nuk di: ‘Burri ma ka dhënë këtë kuti dhe më ka thënë ta lë në arkë!’ Kur e hapën kutinë dhe e nxorën flamurin prej aty, mbetën pa mend. Të habitur mbetën edhe vjehrra e motra ime dhe gjithë të tjerët. Ndërsa njëri nga policët tha:  ‘E, tash, nuk na duhen as pushkët, as automatët, gjetëm çfarë deshëm’. Prej asaj dite, tre muaj rresht më kanë thirr në hetuesi. Duke më rrahur e sharë janë përpjekur që të pranoj se isha unë ajo që kam qëndisur flamurin”.

Por, Eminja e kishte mohuar gjithnjë një fakt të tillë, derisa një ditë, “nga burgu në hetuesi e sollën Osmanin, i cili më tha: ‘Emine, pranoje se e ke qëndisur ti flamurin!’. Atëherë u kam thënë: ‘Po, unë e kam qëndisur!’ Por, për të mos më dënuar, gënjeva se nuk e kam ditur se është flamur, por vetëm kam zbatuar një urdhër të burrit. Edhe në gjykim, kur dolëm unë dhe Osmani, ai më mbrojti duke thënë se ai më ka obliguar ta qepi flamurin, pa e ditur unë se çfarë ishte. Kështu që mua më liruan, ndërsa Osmanin e dënuan”.

Sipas Ligjit të Kuvendit të Shqipërisë, Nr.8926, të datës 22 korrik 2002, “Flamuri kombëtar dhe himni kombëtar janë simbole kombëtare” (Neni 2, pika 1). “Stema e Republikës së Shqipërisë është simbol shtetëror” (Neni 2, pika 2).

Neni 3 përcakton format dhe përmasat e flamurit kombëtar.

1. Flamuri kombëtar paraqet një fushë me ngjyrë të kuqe gjaku, me një shqiponjë të zezë dykrenore në mes, me krahë të hapur anash. Secili nga krahët e shqiponjës ka nëntë pendë, ndërsa bishti ka shtatë pendë.

2. Përmasat e flamurit kombëtar përcaktohen në raportin 1 me 1,4 njësi.

3. Pamja e flamurit kombëtar, fortësia e ngjyrave të tij dhe raportet janë ato të përcaktuara në shtojcën nr.1, që i bashkëlidhet këtij ligji dhe është pjesë përbërëse e tij.
Ndërkaq, Kushtetuta e Kosovës, Neni 6, thotë:

1. Flamuri, stema dhe himni janë simbolet shtetërore të Republikës së Kosovës të cilat pasqyrojnë karakterin shumetnik të saj.

2. Pamja, mënyra e përdorimit dhe mbrojtja e flamurit dhe të simboleve të tjera shtetërore rregullohen me ligj. Mënyra e përdorimit dhe e mbrojtjes së simboleve kombëtare rregullohet me ligj.

Natyrisht, në rastin e Kosovës fjala është për flamurin me hartë dhe gjashtë yje, si dhe himnin pa tekst, e jo për flamurin kombëtar e as për Hymnin e Flamurit.

Ndërkaq, Neni 59 (Të drejtat e komuniteteve dhe pjesëtarëve të tyre), thotë se komunitetet kanë të drejtë “të përdorin dhe të shfaqin simbolet e komunitetit, në pajtim me ligjin dhe standardet  ndërkombëtare”. Në këtë nen pra përfshihet edhe përdorimi i flamurit kombëtar, në kuadër të të “drejtave të komuniteteve”.

Flamuri pra në Shqipëri është simbol kombëtar. Pas rënies së komunizmit, që nga viti 1992 e deri më sot, ai nuk ka pësuar ndryshime. Por, kjo nuk vlen për të kaluar. Më poshtë mund të shihni forma të ndryshme të shqiponjës dykrenëshe në flamujt kuqezi të shekulli XX.

Flamuri i vitit 1899, sipas modelit të flamurit të qëndisur nga patrioti Seid Najdeni (Hoxhë Voka)

Skicë e flamurit të arbëreshëve të Italisë, i përdorur në vitin 1910
Flamuri kombëtar i kryengritësve të Korçës (1910-12)
Model i flamurit të qershorit 1912, ku ylli i bardhë i Davidit simbolizonte luftën e përbashkët të myslimanëve, katolikëve dhe ortodoksëve shqiptarë për pavarësi. Ky model shqiponje besohet se është përdorur edhe nga Isa Boletini

Flamur kombëtar i dhjetëvjeçarit të parë të shekullit XX, nga ish koleksioni i Eqerem Bej Vlorës

Flamuri i Bajram Currit i përdorur gjatë Luftës së Parë Botërore

Flamur i fillimit të shekullit XX i krahinës së Mirditës

Flamur i patriotëve shqiptarë i viteve të para të shekullit XX, nga ish koleksioni i Eqerem Bej Vlorës

Skicë e flamurit që përdornin çetat kryengritëse të viteve 1910-12

Flamur kombëtar i fillimit të shekullit XX, nga ish koleksioni i Eqerem Bej Vlorës

Flamuri i patriotëve të rrethit të Beratit i përdorur në luftën për pavarësi

Flamuri i përdorur nga shkodranët në vitet 1910-11

Skicë e flamurit kombëtar të një fotografie të delegatëve të Kuvendit Kombëtar të Vlorës, më 1912. Skica është marrë nga gazeta “Flamuri”, organ i Ballit Kombëtar, që botohej në mërgim pas Luftës së Dytë Botërore

Flamuri kombëtar që u ngrit në Elbasan më 25 nëntor 1912

Flamur me formën grafike të shqiponjës që u ngrit nga Kuvendi i Vlorës, më 28 nëntor 1912. Flamuj të tillë fabrikoi Spiridon Ilo, ish delegat i Kuvendit Kombëtar. Fabrikimi u bë në SHBA në vitin 1920

Flamuri kombëtar që u ngrit në Kongresin e Lushnjës më 1920

Flamuri i praktikuar në periudhën e republikës, pas vitit 1922

Flamur i periudhës së mbretërisë, 1928-1939

Flamur i Batalionit të Xhandarmërisë “Kosova”, 1925-28

Flamur i përdorur në manifestimet e ditës së pavarësisë, 1920-39

Flamuri i ngritur gjatë demonstratave antifashiste në Vlorë, më 28 nëntor 1939

Flamur i Kongresit të II-të të Rinisë Antifashiste Shqiptare, 1945

Flamuri i përdorur gjatë Luftës së Dytë Botërore, me shqiponjën e periudhës së Mbretërisë së Shqipërisë

Flamuri i Administratës Shtetërore Shqiptare në Pejë, pas 14 shtatorit 1943

Flamuri që u përdor në Kosovë gjatë demonstratave të vitit 1968

Skicë e flamurit të përdorur nga komunistët shqiptarë më 1943-44

Skicë e flamurit të përdorur nga komunistët shqiptarë më 1944-46

Flamuri i Shqipërisë, nga viti 1992 e deri më sot