Ashtu sikur gara me kohën vazhdon të zbusë efektet e pandemisë së koronavirusit, gjithnjë e më i madh është një trend që disa vende dhe blloqe rajonale të mbajnë potencialin për prodhimin e vaksinave brenda kufijve të tyre gjeografikë.

Në një artikull të titulluar “Bota Post-hegjemonike dhe Luftërat e Vaksinave” [1] që shkruam për Anadolu Agency (AA) gushtin e kaluar, theksuam se si pandemia COVID-19 thelloi dinamikën e paqëndrueshmërisë në një sistem global multipolar. Theksuam se ndaj këtij kërcënimi të shëndetit publik, i cili u shfaq gjatë periudhës së dobësimit të atmosferës së koordinimit ndërkombëtar dhe dobësimit të strukturave institucionale multilaterale, qeveritë iu përgjigjën me mobilizimin masiv dhe në skenë ishin shenjat e luftës për akses në vaksinat, të cilat luajnë rol kyç në luftimin e pandemisë. Gjithashtu shprehëm mendimin se është duke u zhvilluar konkurrenca globale, sepse vaksinat që do të zhvillohen kundër sëmundjes COVID-19 dhe variantet e saj do t’i japin epërsi tregut global të bioteknologjisë dhe prestigjit politik, veçanërisht për fuqitë në rritje. Po ashtu theksuam se prodhimi dhe shpërndarja e vaksinave do të jetë një front i ri në luftën për hegjemoni midis fuqive globale dhe atyre në zhvillim, e cila tashmë po zhvillohet në valuta, tregti, si dhe luftërat hapësinore dhe teknologjike.

Për gjashtë muaj, si rezultat i përpjekjeve të përbashkëta të kompanive farmaceutike shumëkombëshe, autoriteteve publike si dhe institucioneve kërkimore, studimet e zhvillimit të vaksinave kanë përparuar më shpejt se kurrë më parë. Llojet e ndryshme të vaksinave të prodhuara nga kompani të ndryshme kanë kaluar nëpër faza të zhvillimit dhe testimit masiv, janë licencuar me shpejtësi dhe janë vënë në dispozicion të tregjeve komerciale për përdorim publik. Mirëpo, në një mjedis të tillë, shpërthyen “luftërat e vaksinave”, pra lufta për të kontrolluar mekanizmat e prodhimit dhe shpërndarjes globale të vaksinave, të cilat mund të përparojnë vetëm me një shpejtësi të caktuar, si dhe se cilave vendeve dhe segmenteve të shoqërisë do t’u jepet përparësi për vaksinim. Sot, të gjithë lojtarët kryesorë në tregun global të vaksinave kërkojnë të përshpejtojnë fushatat e imunizimit masiv duke shfrytëzuar përdorimin më efikas të pajisjeve të tyre të prodhimit biomjekësor, dhe duke inkurajuar bashkëpunimin midis kompanive farmaceutike shumëkombëshe. Megjithatë, ashtu sikur gara me kohën vazhdon të zbusë efektet e pandemisë së koronavirusit, gjithnjë e më i madh është një trend që disa vende dhe blloqe rajonale të mbajnë potencialin për prodhimin e vaksinave brenda kufijve të tyre gjeografikë, kryesisht për shtetasit e tyre.

“Luftërat e vaksinave” pas gjurmëve të shpërndarjes globale të të ardhurave

Kur presioni i kërkesës globale të vaksinave fillon të grumbullohet në vendet ku ndodhen objektet e prodhimit dhe bëhet i pakapërcyeshëm, ka të ngjarë të përballemi me skenarin e mëposhtëm: futjen e kufizimeve ndërkombëtare në eksportin e vaksinave ose madje edhe ndalimin e dhënies së prioriteteve të popullatave vendase sa i përket furnizimit me vaksina. Fakti që industria globale e vaksinave është përqendruar në duart e vendeve të caktuara ku ndodhen objektet biomjekësore dhe të cilat nuk tregojnë një përhapje gjeografike drejt post-Fordizmit në ekonominë botërore, siguron një bazë të përshtatshme për reflekse të tilla mbrojtëse. Kufizimet e eksportit nga vendet ose blloqet rajonale, siç është Bashkimi Evropian (BE), në të cilin ndodhen prodhuesit, mund të paraqesin sfida serioze në zinxhirin global të furnizimit me vaksina. Përveç kësaj, nëse lufta tregtare vazhdon të përshkallëzohet, kufizimet ndërkombëtare mund të vendosen në lëndët e para që përdoren gjerësisht në prodhimin e vaksinave, por janë të disponueshme vetëm në disa vende. Në këtë kontekst, konkurrenca e ashpër midis qeverive kombëtare për aksesin në furnizime mjekësore, si maskat, veshjet mbrojtëse dhe aparatet për frymëmarrje në valën e parë të një epidemie, mund të jetë sugjeruese e problemeve të ardhshme që ata mund të hasin. Problemi kryesor strukturor që mund të shkaktojë “programi i luftës së vaksinave” në afat të shkurtër është se kapaciteti total i prodhimit të vaksinave në botë është i mjaftueshëm për të mbrojtur vetëm gjysmën e popullsisë globale në vitin 2021 ose, madje, deri më 2022. Gjithashtu, mundësia e qasjes së vaksinimit në vendet e industrializuara të hemisferës veriore të Globit dhe numri i vogël i fuqive në zhvillim po i detyron “luftërat e vaksinave” të ndjekin gjurmët e shpërndarjes globale të të ardhurave. Megjithëse vendet me të ardhura të larta, të cilat kanë kërkuar pjesën më të madhe të prodhimit dhe furnizimit në tregun global të vaksinave, po përpiqen të vaksinojnë gjithë popullsinë duke blerë paraprakisht pjesën më të madhe të kapacitetit të tyre të prodhimit dhe madje duke krijuar stoqe, ata gjithashtu po shkaktojnë valë të reja të proteksionizmit.

Midis vendeve në zhvillim me popullsi të madhe, përveç fuqive në rritje si Rusia, Kina dhe India, dihet që nuk ka aktorë me potencial për zhvillimin e vaksinave dhe prodhimin masiv. Në këtë rast, shumë vende në zhvillim duhet të presin që organizatat ndërkombëtare humanitare të veprojnë përmes Programit Global për Qasjen në Vaksinat COVID-19 (COVAX) për sa i përket furnizimit. COVAX, i cili synon shpërndarjen e dy miliardë doza vaksine në vendet në zhvillim në vitin 2021 përmes blerjeve dhe granteve, po përparon ngadalë pasi është lënë në hije nga shqetësimet gjeopolitike dhe konkurrenca politike. Është shumë e vështirë që vaksinat e prodhuara nga korporatat shumëkombëshe me bazë në SHBA dhe Evropë të depërtojnë në Rusi dhe Kinë, si dhe në tregjet kombëtare që janë nën ndikimin e këtyre dy vendeve, ose që vaksinat ruse dhe kineze të gjejnë qasje në tregjet perëndimore.

Prandaj, përveç çekuilibrit midis ofertës dhe kërkesës, shqetësimet serioze gjeopolitike çojnë deri aty sa tregu global i vaksinave të bëhet një strukturë shumë e deformuar. Mund të shihet se përpjekjet për vendosjen e kontrollit dhe monopolizimit mbi potencialet e prodhimit të prodhuesve ndërkombëtarë në këtë strukturë të deformuar të tregut gjithashtu shkaktojnë konflikte serioze midis vendeve të industrializuara. Shembulli më i fundit i kësaj është përshkallëzimi i mosmarrëveshjes mbi furnizimin e vaksinave midis BE-së dhe AstraZeneca-s në javët e fundit e cila ka shkuar deri në pikën e kërcënimit për të ndaluar eksportin e dozave të prodhuara nga BE-ja jashtë bllokut.

Nga “diplomacia e vaksinave” tek “rrugaçëria”

Vërsulja proteksioniste e Komisionit Evropian që filloi “luftërat e vaksinave” është një manifestim i faktit të qartë se vendet evropiane, përfshirë Gjermaninë, ku u zhvillua vaksina Pfizer-BioNTech, mbetën prapa në garën globale të vaksinimit. Komisioni Evropian ka vendosur të menaxhojë procesin e blerjes së vaksinave në vendet e BE-së nga një qendër e vetme brenda kornizës së solidaritetit rajonal dhe racionalitetit financiar, i cili nuk merr parasysh reflekset proteksioniste që paraqiten në kohë pandemie. Kjo qasje, e cila parandalon qeveritë të hyjnë në marrëveshje me prodhuesit e vaksinave, bazohet në të kuptuarit se mund të arrihen çmime më të mira për tregun e vetëm të BE-së me pothuajse 450 milionë banorë. Njëkohësisht, duke shpresuar se mund të japë mesazhin simbolik të solidaritetit midis grupeve të fuqishme të vendeve të BE-së dhe atyre në periferi me të ardhura të ulëta, u bë përpjekje për të ndërtuar një sistem në të cilin vendet do të merrnin njëkohësisht vaksina dhe do të fillonin t’i administronin ato tek popullatat e tyre. Gjërat u ndërlikuan kur burokracia jopraktike e BE-së, duke shpresuar se shumë vaksina komerciale do të dilnin në treg dhe nuk do të kishte probleme globale të furnizimit, u vonua të merrte vendime të përbashkëta dhe të merrej me kompani farmaceutike ndërkombëtare.

Qeveria e SHBA-së, e cila shpërndan pothuajse të gjithë prodhimin e vaksinave Moderna për popullsinë e saj, gjithashtu arriti një marrëveshje me Pfizer-BioNTech në korrik të vitit të kaluar për 600 milionë doza të kësaj vaksine. Qeveritë e BE-së, të cilat parashikuan se nuk do të kete probleme me prodhimin e vaksinave, pritën deri në nëntor të vitit të kaluar për të porositur 300 milionë doza. Megjithatë, kur u paraqitën vështirësi në zinxhirin e furnizimit në objektet e prodhimit në Belgjikë, ku prodhohen gjithashtu vaksinat AstraZeneca dhe Pfizer-BioNTech, kishte vonesa serioze në programin e vaksinimit, presioni politik u rrit, kurse planit rajonal të solidaritetit të BE-së i erdhi fundi. Gjermania, vendi ku u zhvillua vaksina Pfizer-BioNTech, por edhe vendet si Franca, Danimarka dhe Hungaria, të cilat u përballën me sfida në marrjen e sasive të mjaftueshme, kanë ndërmarrë iniciativa për të blerë vaksina. Procesi, i cili vazhdoi me përshkallëzimin e tensioneve midis partnerëve të BE-së dhe përdorimin e retorikës së ashpër politike të tilla si kalimi nga “diplomacia e vaksinave” në “rrugaçëri”, filloi pas uljes së dërgesave të vaksinës Pfizer dhe AstraZeneca dhe problemeve të furnizimit në fabrikat e tyre në Belgjikë.

Megjithëse AstraZeneca, furnizuesi më i madh i vaksinave në Mbretërinë e Bashkuar, deklaroi se qeveria britanike, e cila kishte nënshkruar një marrëveshje blerjeje tre muaj më parë, i kishte dhënë prioritet dorëzimit, udhëheqësit e BE-së donin që kompania të eliminonte ndërprerjet duke drejtuar prodhimin në objektet e saj në Mbretërinë e Bashkuar dhe në Evropë. Qeveria britanike, vetëbesimi i së cilës është rritur që prej Brexit-it, nuk e ka lejuar një ndryshim të tillë, duke thënë se qytetarët e saj kanë përparësi kur bëhet fjalë për qasjen në vaksina. Komisioni Evropian, i cili më në fund u kërcënua me kufizime të eksportit për të gjitha vaksinat e prodhuara në Evropë, është përpjekur të bindë qeverinë britanike të heqë dorë nga pjesa e kuotës së AstraZeneca-s në këmbim të vaksinave Pfizer-BioNTech të prodhuara në Belgjikë. Edhe nëse bëjmë një hap prapa nga ky kërcënim që shkakton tensione në marrëdhëniet BE-Mbretëri e Bashkuar, ndjekja e “diplomacisë së vaksinave” me kërcënime të ndërsjella dhe taktika vulgare proteksioniste në vend të metodave të sofistikuara potencialisht mund të hapë Kutinë e Pandorës dhe të shkaktojë një përshkallëzim global të “luftës së vaksinave”.

Thellohen padrejtësitë globale

Nga ana tjetër, fuqitë në zhvillim, si Kina, Rusia dhe India, të cilat kanë zbatuar forma të ndryshme të kapitalizmit shtetëror, gjithashtu e shohin axhendën e “luftës së vaksinave” globale si një mundësi të rëndësishme për të rritur ndikimin e tyre politik dhe diplomatik në sistemin ndërkombëtar. Ndërsa aktorët kryesorë në “luftën e vaksinave” në botën perëndimore ishin kompanitë farmaceutike shumëkombëshe dhe aktorët publikë që përpiqeshin të gjenin një mënyrë për t’u marrë me to, udhëheqësit politikë luajtën një rol më aktiv si udhëheqës në krah të fuqive në zhvillim. Në këtë kontekst, emërtimi i vaksinës Sputnik, i shpallur nga presidenti rus Vladimir Putin në një fazë shumë të hershme dhe para se të përfundonin testet themelore klinike dhe licencat, zbuloi se kjo trajtohej si çështje e nderit kombëtar, ashtu si luftërat hapësinore. Megjithëse vaksina Sputnik V u prodhua duke anashkaluar procedurat standarde klinike në industrinë globale dhe duke përshpejtuar testet njerëzore, studimet e tij më të fundit akademike kanë zbuluar që efikasiteti i saj është i lartë. Në këtë kontekst, Putin, i cili ka treguar pushtet mbi vaksinat, si dhe qeveritë e vendeve si Irani dhe Argjentina, të cilat janë të lidhura ngushtë me Moskën dhe kanë lejuar administrimin e vaksinës para se të provohet efektiviteti i saj, kanë përjetuar një lehtësim. Argjentina, e cila mori pjesë në testet klinike të vaksinës Pfizer-BioNTech, preferoi vaksinën Sputnik V dhe trajtoi me sukses pandeminë, të cilën Rusia e pa si një sukses të diplomacisë së saj publike. Nga ana tjetër, shumë qeveri, të cilat kanë marrëdhënie të ngushta politike dhe ekonomike me Kinën dhe kanë tërhequr investime të konsiderueshme kapitale të huaja nën iniciativën “Brezi dhe Rruga”, kanë preferuar vaksinat kineze Sinopharm dhe Sinovac.

Shumë vende të Azisë Jugore kanë vendosur të bashkëpunojnë me Indinë, e cila ka spikatur si një lojtar i rëndësishëm në “luftën globale të vaksinave”. India, e cila po përpiqet të konkurrojë politikisht dhe ekonomikisht në shumë zona, spikat si një lojtar i rëndësishëm që prodhon pothuajse gjysmën e vaksinave në botë me infrastrukturën e saj serioze të industrisë biomjekësore në një mjedis pandemik. India ka fituar një avantazh të rëndësishëm nga njëra anë duke prodhuar AstraZeneca dhe nga ana tjetër duke furnizuar tregun global me vaksinën Covaxin të cilën e ka zhvilluar me procedura të përshpejtuara ashtu sikur vaksina ruse Sputnik V. Përveç kësaj, diplomacia publike e administratës Modi, duke dhuruar miliona doza vendeve si Nepali dhe Butani, ishte e rëndësishme në rritjen e efikasitetit gjeopolitik rajonal duke fituar një reputacion ndërkombëtar. Qeveria indiane e pa “luftën e vaksinave” si një mundësi për të forcuar reputacionin e saj ndërkombëtar kundër Kinës, me të cilën ka marrëdhënie të tensionuara prej disa kohësh.

“Luftërat globale të vaksinave” tashmë kanë filluar të krijojnë një hendek midis vendeve që prodhojnë vaksina dhe vendeve që nuk prodhojnë; vendeve që kanë mundësi të blejnë vaksina për gjithë popullsinë e tyre dhe vendeve që nuk e kanë këtë mundësi; vendeve që mund të ndikojnë te kompanitë shumëkombëshe dhe atyre që nuk munden; vendeve që, falë lidhjeve të tyre gjeopolitike, mund dhe nuk mund të kenë qasje në rezervat e vaksinave. Orientimi i potencialit të prodhimit të tregut global të vaksinave në vendet e hemisferës veriore, duke pasur parasysh valët e neoproteksionizmit, qëndron para nesh si një faktor rreziku që mund të thellojë padrejtësitë dhe pabarazitë globale dhe të rrisë dëmet njerëzore dhe ekonomike duke zgjatur pandeminë.

* Mendimet e shprehura në këtë artikull i përkasin autorit dhe nuk pasqyrojnë domosdoshmërisht politikën editoriale të Anadolu Agency (AA)

Sadik Unay

Autori është profesor i ekonomisë në Universitetin e Stambollit të Turqisë